Sự hình thành và phát triển nhân cách tâm lý học đại cương

Tiểu luận Tâm lý học đại cương Nhân cách và sự phát triển nhân cách

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây [322.37 KB, 16 trang ]

MỤC LỤC
Mở đầu ................................................................................................................... 1
Nội dung ................................................................................................................. 2
Khái niệm chung

I.

Nhân cách ..................................................................................................... 2
Sự phát triển nhân cách ................................................................................ 2
Các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển nhân cách
Yếu tố di truyền ..................................................................................................... 3
Yếu tố môi trường ................................................................................................. 5
Yếu tố giáo dục ...................................................................................................... 8
Yếu tố hoạt động ...................................................................................................10
Yếu tố giao tiếp .....................................................................................................12
III.
Liên hệ thực tiễn .......................................................................................... 14
1.
2.
II.

1.
2.
3.
4.
5.

Kết luận ................................................................................................................. 15

1

MỞ ĐẦU
Khi xem xét hay đánh giá một con người, chúng ta thường hay nói đến
“nhân cách” của người đó. Nó như là tiền đề để ta nhìn nhận giá trị , bản chất một
con người. Khi nhận thức được bản chất của một người ta sẽ có cơ sở quyết định
mối quan hệ với người đó. Vì vậy sự hình thành, phát triển và hoàn thiện nhân cách
con người là rất quan trọng và luôn được quan tâm trong xã hội. Tuy nhiên chúng
ta đều biết rằng nhân cách không phải ngay từ khi sinh ra đã có. Không ai nói đến
nhân cách với một đứa trẻ mới sinh. Nhân cách là cấu tạo mới do từng người tự
hình thành nên và phát triển trong quá trình sống, giao tiếp, học tập, lao động, hoạt
động xã hội, vui chơi… Nhân cách không có sẵn bằng cách bộc lộ dần dần các
xung động bản năng nguyên thuỷ mà một lúc nào đó bị kiềm chế, chèn ép. Theo
đó, nhân cách là đặc trưng xã hội, là “phẩm chất xã hội” của con người.
Tóm lại nhân cách được hình thành và phát triển do rất nhiều yếu tố, khi
nghiên cứu về nhân cách thì những nhân tố là vấn đề đầu tiên và then chốt cần phải
nhắc đến. Trong phạm vi bài tiểu luận này, em xin phân tích 4 yếu tố ảnh hưởng
đến việc hình thành và phát triển nhân cách đó là yếu tố di truyền, môi trường hoàn cảnh xã hội, nhân tố giáo dục, nhân tố hoạt động và nhân tố giao tiếp.

NỘI DUNG

2

I. KHÁI NIỆM CHUNG
1.

Nhân cách
Nhân cách là một vấn đề trung tâm của tâm lý học [TLH]. Là tổ hợp những

đặc điểm, những thuộc tính tâm lý của cá nhân biểu hiện bản sắc và giá trị xã hội

của con người.
Có nhiều định nghĩa khác nhau về nhân cách nhưng nhân cách thường được
xác định như là một hệ thống các quan hệ đối với thế giới xung quanh và với bản
thân mình. Trên cơ sở đó ta có thể rút ra một định nghĩa khái quát về nhân cách:
Nhân cách là một tổ hợp những thuộc tính tâm lí của một cá nhân được biểu hiện ở
bản sắc và giá trị xá hội của người ấy. Trong đó “tổ hợp” có nghĩa là những thuộc
tính tâm lý hợp thành nhân cách có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động lẫn nhau
làm thành một hệ thống, một cấu trúc nhất định. Dùng “bản sắc” muốn nói cái
chung của xã hội khi trở thành cái riêng, cái khác biệt của từng người không giống
với tổ hợp khác của bất cứ một người nào khác. Chữ “giá trị xã hội” là muốn nói
những thuộc tính đó thể hiện ra ở những việc làm, những cách ứng xử, hành vi,
hành động, hoạt động phổ biến của người ấy được xã hội đánh giá
Nhân cách bao gồm 4 đặc điểm: tính ổn định, tính thống nhất, tính tích cực,
tính giao tiếp
2.

Sự phát triển nhân cách
- Sự phát triển về thể chất thể hiện ở sự tăng trưởng về chiều cao, trọng
lượng, cơ bắp, sự hoàn thiện các giác quan, sự phối hợp các vận động.
- Sự phát triển về mặt tâm lý thể hiện ở những biến đổi cơ bản trong quá
trình nhận thức, xúc cảm, ý chí, ở sự hình thành các thuộc tính tâm lý mới của
nhân cách.
- Sự phát triển về mặt xã hội thể hiện ở sự thay đổi trong cách ứng xử với
người xung quanh, trong sự tham gia tích cực vào đời sống xã hội.
3

II. CẤC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN
NHÂN CÁCH
Nhân cách là một cấu tạo tâm lý mới được hình thành và phát triển trong quá trình

sống, hoạt động và giao tiếp của mỗi người. Như Lênin đã khẳng định : “Cùng với
dòng sữa mẹ,con đường hấp thụ tâm lý, đạo đức của xã hội mà nó là thành viên”.
Nhà tâm lý học nổi tiếng A.L.Leonchiep cũng đã chỉ rằng nhân cách cụ thể là nhân
cách con người sinh thành và phát triển theo con đương từ bên ngoài chuyển vào
nội tâm,từ các quan hệ với thế giới tự nhiên,thế giới đồ vật,nền văn hóa xã hội do
các thế hệ trước tạo ra,các quan hệ xã hội mà nó gắn bó. Trong quá trình hình
thành, nhân cách bị chi phối của nhiều yếu tố: di truyền, hoàn cảnh sống, giáo dục,
hoạt động, giao tiếp
1.

Yếu tố di truyền
Khi nói tới những yếu tố sinh học trong con người, có thể
hiểu đó là những yếu tố hữu sinh, hữu cơ, những cái mà
về mặt phát sinh, luôn gắn bó với tổ tông động vật của
con người, những cái làm cho con người hình thành và
hoạt động như một cá thể, một hệ thống phục tùng các
quy luật sinh học, hoặc cũng có thể coi đó là toàn bộ tiền
đề sinh học của con người.
Nói một cách dễ hiểu, di truyền là sự tái tạo ở trẻ em những thuộc tính sinh
học nhất định, giống với cha mẹ, thông qua hệ thống gen.
VD: Cha mẹ tóc màu đen, mắt nâu thì con cái họ tóc đen hoặc mắt nâu, hay cả 2,
không thể có tóc vàng mắt xanh được

4

Những yếu tố được di truyền này bao gồm: Cấu trúc giải phẫu cơ thể, màu da, màu
tóc, vóc dáng, thể trạng, các tư chất của hệ thần kinh… Những yếu tố này góp phần
nảy sinh ra nhân cách, được coi là tiền đề tiền đề vật chất [mầm mống] của sự phát
triển tâm lý, nhân cách của con người.

Bẩm sinh – di truyền là những đặc điểm giải phẫu sinh lí của hệ thần kinh và
các cơ quan cảm giác, vận động. Đối với mỗi cá thể khi ra đời đã nhận được một
số đặc điểm về cấu tạo và chức năng của cơ thể từ các thế hệ trước theo con đường
di truyền trong đó có các giác quan và não. Bất cứ một chức năng tâm lí nào mang
bản chất con người của nhân cách chỉ có thể được phát triển trong hoạt động của
bản thân đó và trong điều kiện của xã hội loài người. Thực tế mọi cơ thể bình
thường đều có thể phát triển tốt đẹp đời sống tinh thần của mình.
Ngoài ra, sự tác động của yếu tố di truyền đối với từng giai đoạn phát triển
lứa tuổi và từng hoạt động cụ thể là khác nhau. Thực ra, ngay ở cấp độ sinh học, sự
phong phú, đa dạng của nhân cách cũng đã được thể hiện. Khi sinh ra, mỗi người
đã có một bộ gen riêng của mình mà rất hiếm khi trùng với người khác. Do vậy,
mỗi người có khí chất, thiên hướng, khả năng tư duy…. hết sức khác nhau.
Như vậy, Bẩm sinh – di truyền đóng vai trò đáng kể trong sự hình thành phát
triển tâm lí nhân cách. Chính nó tham gia vào sự tạo thành cơ sở vật chất của các
hiện tượng tâm lí – những đặc điểm giải phẫu và sinh lí của cơ thể, trong đó có hệ
thần kinh. Qua đó ta khẳng định vai trò tiền đề vật chất của yếu tố di truyền với sự
hình thành và phát triển và phát triển nhân cách
Tuy nhiên cần chú ý, yếu tố di truyền bẩm sinh không quyết định nhân cách
mà nó tạo điều kiện thuận lợi hay khó khăn cho quá trình hình thành nhân cách.
Nên cần chú ý đúng mức vai trò của di truyền, không nên coi nhẹ hoặc đánh
giá quá cao vai trò của nhân tố này.
Ví dụ: Tại sao lại có từ “con nhà nòi”, ví dụ trong gia đình nhiều người giỏi về âm
nhạc thì đứa trẻ cũng sẽ có thiên hướng âm nhạc? Đó cũng là quá trình hình thành
nhân cách theo bẩm sinh di truyền. Nếu như trong gia đình, cha và mẹ đều là người
5

tài giỏi thì đó là yếu tố giúp con mình
noi theo.

Ảnh: Bé Nhật Minh – Quán

quân The Voice Kids

Một em học sinh được kế thừa yếu tố di
truyền của mẹ là đàn giỏi thì đó chỉ là
tiền đề cơ sở, nếu không tạo điều kiện
cho em học đàn để phát huy năng
khiếu, và bản thân em đó cũng không

tích

cực học tập thì cũng sẽ không trở thành một người đàn giỏi được.
Có một số quan điểm sai khi nhìn nhận về vai trò của di truyền với sự phát
triển nhân cách:
VD: Cha mẹ sinh con, trời sinh tính  Nhân cách là một tiến trình có tính chất tiền
định.
VD: Con nhà nông không giống lông cũng giống cánh  Các quan điểm cực đoan
phiến diện tuyệt đối hoá vai trò của yếu tố di truyền.
VD: Con vua thì lại làm vua  Quan điểm phân biệt chủng tộc.
VD: Quan điểm “trẻ em như một tờ giấy trắng mà người dạy dỗ có thể vẽ bất kỳ
cái gì cũng được”  Quan điểm xem nhẹ, hạ thấp vai trò của yếu tố di truyền.
2.

Yếu tố môi trường
Môi trường là toàn bộ các yếu tố tự nhiên và xã hội xung quanh cần thiết cho
sự sinh hoạt và phát triển của con người.
Môi trường tự nhiên: Gồm khí hậu, đất, nước, sinh thái phục vụ cho học tập, lao
động, rèn luyện sức khỏe, vui chơi giải trí.. .
Môi trường xã hội: Gồm các điều kiện về kinh tế, chính trị, văn hóa…

a]

Môi trường tự nhiên.

6

Những điều kiện tự nhiên quy định đặc điểm của phương thức hoạt động của
con người trong tự nhiên và một số nét riêng trong phạm vi sáng tạo nghệ thuật.
Qua đó quy định các giá trị vật chất và tinh thần ở một mức độ nhất định. Hay có
thể nói tâm lý dân tộc mang dấu ấn của hoàn cảnh tự nhiên thông qua khâu trung
gian là phương thức sống. Ngay cả nhiều phong tục tập quán suy cho cùng cũng
đều có nguồn gốc từ điều kiện và hoàn cảnh sống tự nhiên. Nhân cách như là một
thành viên xã hội chịu ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên thông qua những giá trị
vật chất và tinh thần, qua phong tục tập quán của dân tộc, của địa phương, của
nghề nghiệp - những cái vốn có liên hệ với điều kiện tự nhiên ấy và qua phương
thức sống của chính bản thân nó.
Ví dụ: con người Việt Nam, sinh ra trong một đất nước đã từng trải qua các cuộc
chiến tranh gian khổ để giành được độc lập, một đất nước đi lên từ nền kinh tế
nông nghiệp lạc hậu, nên con người Việt Nam là những con người kiên cường, cần
cù, chịu khó và chính những điều đó đã ảnh hưởng đến nhân cách con người Việt
Nam. Tuy nhiên hoàn cảnh tự nhiên không giữ vai trò quan trọng và quyết định
trong sự phát triển tâm lý nhân cách. Những hoàn cảnh tự nhiên hoàn toàn có thể
điều chỉnh, khắc phục được.
b]

Môi trường xã hội.
Môi trường xã hội là toàn các mối quan hệ xã hội mà con người sống và tiếp
xúc. Nó có ảnh hưởng đến sự phát triển tâm lý nhân cách. Vì nếu không có sự tiếp
xúc với con người thì cá thể lớn lên và phát triển trong trạng thái động vật, nó

không thể trở thành một con người, một nhân cách. Có nghĩa là đứa trẻ muốn trở
thành nhân cách phải có sự tiếp xúc với người lớn để nắm vững tri thức, kinh
nghiệm lịch sử xã hội, để được chuẩn bị bước vào cuộc sống và lao động trong văn
hóa của thời đại. có thể nói nhân cách là một sản phẩm của xã hội.

7

Quan hệ sản xuất quy định nội dung của nhiều nét tâm lý cơ bản của nhân
cách. Ngoài ra tâm lý nhân cách phụ thuộc vào quan hệ chính trị và pháp luật. Vị
trí giai cấp của cá nhân sẽ kích thích tính tích cực của nó ở mức độ này mức độ
khác trong vai trò xã hội.
Trong tất cả những mối quan hệ xã hội được nêu ở trên, nhân cách không chỉ
là một khách thể mà còn là một chủ thể. Cá nhân là một tồn tại có ý thức, nó có thể
lựa chọn phương thức sống của mình và do đó nó lựa chọn những phản ứng khác
nhau trước tác động của hoàn cảnh xã hội. Dư luận được hình thành thầm lặng
hoặc có ý thức. Có thể đóng vai trò tích cực hay tiêu cực trong đời sống được bắt
nguồn từ sự kiện thực hay bịa đặt. Nó nảy sinh, phát triển trên tâm trạng xã hội và
có ảnh hưởng trở lại tâm trạng đó.
Ảnh hưởng tích cực và tiêu cực của môi trường đối với nhân cách: Một môi
trường xã hội lành mạnh, như nền dân chủ, các quan hệ xã hội, điều kiện văn hoá tinh thần của xã hội có sự phát triển hài hoà… thì sẽ tạo điều kiện cho tính tích cực
của nhân cách phát huy.
Ngược lại, tính tích cực xã hội của nhân cách sẽ bị thui chột đi, nếu môi
trường xã hội không tạo điều kiện cho nó bộc lộ. Trong một chừng mực nào đó,
điều này không những làm cho nhân cách bị nghèo nàn, mà còn có thể dẫn tới sự
phá vỡ nhân cách.
Ví dụ: Trường hợp cô Kamala được chó sói nuôi từ nhỏ. Khi
được đưa ra khỏi rừng, cô đã 12 tuổi. Bình thường, cô ngủ trong
xó nhà, đêm đến thì tỉnh táo và đôi khi sủa lên như chó rừng. Cô
đi lại bằng hai chân, nhưng khi bị đuổi thì chạy bằng bốn chi khá nhanh.

Ảnh minh họa. [Ảnh: Julia Fullerton-Batten]

Người ta dạy nói cho Kamala trong bốn năm, nhưng cô chỉ nói được hai từ. Cô
không thể thành người và chết ở tuổi 18. Người ta đã được biết trên 30 trường hợp
như vậy.
8

Hoàn cảnh là môi trường nhỏ có tác động trực tiếp, mạnh mẽ đến sự hình
thành phát triển nhân cách cá nhân. Trong đó môi trường xã hội có ý nghĩa quan
trọng đối với sự hình thành phát triển nhân cách.
3.

Yếu tố giáo dục
Theo quan điểm của tâm lý học và giáo dục học hiện đại thì giáo dục giữ vai
trò chủ đạo trong sự phát triển nhân cách. Giáo dục là một hoạt động chuyên môn
của xã hội nhằm hình thành và phát triển nhân cách con người theo những yêu cầu
của xã hội trong những giai đoạn lịch sử nhất định.
Trong tâm lý học, giáo dục thường được hiểu như là quá trình tác động có ý
thức,có mục đích và có kế hoạch về mặt tư tưởng, đạo đức và hành vi trong tập thể
trẻ em và học sinh,trong gia đình và cơ quan giáo dục ngoài nhà trường. Nhưng
thực ra giáo dục còn có nghĩa rộng hơn, giáo dục bao gồm cả việc dạy học cùng
với hệ thống các tác động sư phạm khá, trực tiếp hoặc gián tiếp trong lớ và ngoài
lớp, trong trường và ngoài trường, trong gia đình và ngoài xã hội. vai trò chủ đạo
của giáo dục đối với sự hình thành và phát triển nhân cách của thế hệ trẻ được thể
hiện ở những điều sau đây:
Giáo dục vạch ra chiều hướng cho sự hình thành và phát triển nhân cách của
học sinh và dẫn dắt sự hình thành và phát triển nhân cách của học sinh theo chiều
hướng đó.
Giáo dục có thể mang lại những cái mà các yếu tố bẩm sinh - di truyền hay

môi trường tự nhiên không thể đem lại được. Chảng hạn,nếu đứa trẻ sinh ra không
bị khuyết tật thì theo sự tăng trưởng và phát triển của cơ thể,đến một giai đoạn nhất
định đứa trẻ sẽ biết nói. Nhưng muốn biết đọc được .
Giáo dục có thể bù đắp những thiếu hụt do bệnh tật đem lại cho con người.
Ví dụ: giáo dục trẻ em bị khuyết tật có thể được phục hồi những chức năng đã
mất,hoặc có thể phát triển tài năng và trí tuệ một cách bình thường.
Giáo dục có thể uốn nắn những phẩm chất tâm lý xấu do tác động tự phát
của môi trường gây nên và làm cho nó phát triển theo chiều hướng mong muốn của
9

xã hội. Chẳng hạn như giáo dục trẻ em hư hoặc cải tạo lao động đối với người
phạm pháp.
Giáo dục có thể đi trước hiện thực , trong khi tác động tự phát của xã hội chỉ
ảnh hưởng tới cá nhân ở mức đọ hiện có của nó. Chẳng hạn,mục tiêu giáo dục của
chúng ta là xây dựng những con người mới xã hội chủ nghĩa. Những công trình
nghiên cứu về tâm lý học và giáo dục học hiện đại đã chứng minh rằng sự hát triển
tâm lý của trẻ em chỉ có thể diễn ra một cách tốt đẹp trong điều kiện của sự dạy
học và giáo dục.
Tuy nhiên, giáo dục chỉ vạch ra đường hướng cho sự hình thành và phát triển
tâm lý của học sinh và thúc đẩy quá trình hình thành và phát triển theo hướng đó.
Còn cá nhân học sinh có phát triển theo hướng đó hay không, phát triển đến mức
độ nào điều này giáo dục không trực tiếp quyết định được. Vì vậy, không tuyệt đối
hoá vai trò của giáo dục. Như vậy, giáo dục một mặt cung cấp cho con người kỹ
năng kỹ xảo, mặt khác hình thành trong nhân cách họ những phẩm chất tâm lý cần
thiết theo yêu cầu của sự phát triển xã hội.
Cần tiến hành giáo dục trong mối quan hệ hữu cơ với việc tổ chức hoạt
động, tổ chức quan hệ GT, HĐ cùng nhau trong các mối quan hệ xã hội, nhóm và
tập thể; biến quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục
Giáo dục giữ vai trò quyết định trực tiếp đối với sự hình thành tâm lý và phát

triển nhân cách. Gia đình, nhà trường và xã hội muốn đạt tới sự hoàn thiện nhân
cách của trẻ cần quan tâm rất lớn đối với hoạt động giáo dục
4.

Yếu tố hoạt động cá nhân
Hoạt động là sự tác động qua lại có định hướng giữa con người với thế giới
xung quanh, hướng tới biến đổi nó nhằm thỏa mãn nhu cầu của mình. Con đường
tác động có mục đích, tự giác của xã hội bằng giáo dục đến thế hệ trẻ sẽ không có
hiêu quả nêu như bản thân cá nhân học sinh không tiếp nhận, không hương ứng
những tác động đó, không trực tiếp tham gia vào các hoạt động nhằm phát triển
10

tâm lý, hình thành nhân cách. Bởi vạy, hoạt động chủ đạo đóng vai trò chủ yếu
trong sự hình thành và phát triển nhân cách so với các loại hoạt động khác của cá
nhân.
Điều này hoàn toàn phù hợp với quy luật về sự tự thân vận động, về động
lực bên trong của sự phát triển nói chung. Hoạt động của cá nhân nhằm để thỏa
mãn những nhu cầu tự nhiên hay nhu cầu xã hội,vật chất hay tinh thần của đời sống
riêng hay đời sống xã hội là những biểu hiện phong phú về tính tích cực của nhân
cách. Hoạt động là phương thức tồn tại của con người,là nhân tố quyết định trực
tiếp sự hình thành và phát triển nhân cách. Hoạt động của con người là hoạt động
có mục đích, mang tính xã hội, cộng đồng, được thực hiện bằng những thao tác
nhất định,với những công cụ nhất định. Thông qua hai quá trình đối tượng hóa và
chủ thể hóa trong hoạt động và nhân cách được bộc lộ và hình thành. Con người
lĩnh hội kinh nghiệm xã hội lịch sử bằng hoạt động của bản thân để hình thành
nhân cách.
Muốn hình thành nhân cách, con người phải tham gia vào các dạng hoạt
động khác nhau, trong đó đặc biệt chú ý tới hoạt đồng chủ đạo. Phải lựa chọn, tổ
chức và hướng dẫn các hoạt động đảm bảo tính giáo dục và hiệu quả đối với việc

hình thành và phát triển nhân cách.
Việc đánh giá hoạt động là rất quan trọng trong việc hình thành nhân cách.
Việc đánh giá sẽ chuyển dần thành tự đánh giá, giúp con người thấm nhuần những
chuẩn mực, những biểu giá trị xã hội, trở thành lương tâm của con người.
Ví dụ: Cách dễ nhất để kết

hợp cả việc học và

chơi với nhau là nên thông

qua

những

hoạt

động hàng ngày của trẻ em.
Trẻ có thể học được rất nhiều

bài học thông qua

việc phân loại quần áo như

phân biệt kích cỡ
11

quần áo lớn nhỏ, màu sắc quần áo, kiểu quần áo. Ngược lại nếu trẻ không tham gia
vui chơi với bạn bè, không bắt chước những hành vi, cách xử sự của người lớn,
không học tập thì trẻ sẽ không thể phát triển đầy đủ những phẩm chất và năng lực

của nhân cách. Vì vậy, người lớn cần phải hướng dẫn, tổ chức và lôi kéo trẻ tham
gia tích cực vào các hoạt động để giúp hình thành và phát triển nhân cách trẻ.
5.

Yếu tố giao tiếp
Nhà tâm lý học Xô Viết B.Ph.Lomov cho rằng “khi chúng ta nghiên cứu lối
sống của một cá nhân cụ thể, chúng ta không thể chỉ giới hạn ở sự phân tích xem
nó làm cái gì và như thế nào, mà còn phải nghiên cứu xem nó giao tiếp với ai và
như thế nào”. Vì thế cùng với hoạt động có đối tượng, giao tiếp có một vai trò quan
trọng cơ bản trong việc hình thành và phát triển nhân cách.
Giao tiếp là điều kiện tồn tại của cá nhân và xã hội loài người, là nhu cầu cơ
bản xuất hiện sớm nhất ở con người. Nhu cầu giao tiếp là một trong những nhu cầu
xã hội cơ bản, xuất hiện sớm nhất ở con người. Thực tế chứng minh những trường
hợp do động vật nuôi đã mất bản tính người , mất nhân cách và chỉ còn lại những
điểm tâm lý, hành vi của con vật. Đã có nhiều công trình nghiên cứu chỉ ra rằng sự
giao tiếp quá hạn chế, nghèo nàn đã dẫn đến những hậu quả nặng nề là dễ mắc
bệnh “ đói giao lưu do nằm viện lâu ngày” [hospitalism].
Nhờ giao tiếp, con người gia nhập vào các quan hệ xã hội, lĩnh hội nền văn
hóa xã hội, chuẩn mực xã hội “ tổng hòa các quan hệ xã hội” làm thành bản chất
con người, đồng thời thông qua giao tiếp con người đóng góp tài lực của mình vào
kho tàng chung của nhân loại, của xã hội. Trong giao tiếp con người không chỉ
nhận thức người khác, nhận thức các quan hệ xã hội mà còn nhận thức được chính
bản thân mình, tự đối chiếu so sánh mình với người khác, với chuẩn mực xã hội, tự
đánh giá bản thân mình như một nhân cách để hình thành một thái độ giá trị cảm

12

xúc nhất định đối với bản thân. Hay qua giao tiếp con người hình thành năng lực tự
ý thức.

Ví dụ: Khi giao tiếp thì ta sẽ biết được cách thức giao tiếp của người đó. Từ đó
hình thành khả năng giao tiếp riêng cho bản thân mình. Khi mình giao tiếp với
nhiều đối tượng, với nhiều người thì ta sẽ rút ra được nhiều kinh nghiệm cho việc
giao tiếp của mình.
Vai trò của giao tiếp trong nhóm và tập thể:
Nhóm: là một tập hợp người được thống nhất lại theo những mục đích chung.
Tập thể: là một nhóm người, một bộ phận của xã hội được thống nhất theo những
mục đích chung, phục tùng các mục đích của xã hội.
Vì vậy, vận dụng nguyên tắc giáo dục trong tập thể và bằng tập thể có ý nghĩa quan
trọng trong việc hình thành và phát triển nhân cách
====> Tóm lại:
Cả 5 yếu tố trên đều tác động đến sự hình thành và phát triển nhân cách, nhưng có
vai trò không giống nhau. Yếu tố di truyền giữ vai trò làm tiền đề tự nhiên, cơ sở
vật chất. Yếu tố hoàn cảnh sống có vai trò quyết định. Yếu tố giáo dục giữ vai trò
chủ đạo. Còn yếu tố hoạt động và giao tiếp của cá nhân có vai trò quyết định trực
tiếp đối với sự hình thành và phát triển nhân cách
III. LIÊN HỆ THỰC TIỄN
Trong thực tế, 5 yếu tố trên không tác động một cách riêng rẽ mà chúng
cùng tác động vào sự hình thành và phát triển nhân cách. Hoàn thiện nhân cách vừa
là nhu cầu của cá nhân, vừa là yêu cầu khách quan của xã hội. Nhận thấy được tầm
quan trọng của tâm lý nhân cách nên ngày nay vấn đề giáo dục, bồi dưỡng tâm lý

13

nhân cách rất được gia đình, nhà trường và xã hội quan tâm, chú trọng, vì trẻ em
ngay từ khi còn nhỏ đã bắt đầu hình thành nhân cách.
Liên hệ với đất nước ta, đất nước ta đang trong quá trình đổi mới kinh tế,
phát triển công nghiệp hoá và hiện đại hoá. Trong những năm qua, chúng ta đã đạt
được những thành tựu đáng kể trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Điều đó tác

động đến mỗi thành viên trong xã hội, làm phong phú đa dạng thêm đồng thời
cũng phức tạp thêm lối sống của mỗi người, đặc biệt ảnh hưởng đến sự hình thành
và phát triển nhân cách của lớp trẻ.
Thực tiễn cho thấy trong mấy năm gần đây, thang giá trị của xã hội đang có
sự thay đổi nhanh chóng. Chính sự thay đổi một số giá trị dẫn đến sự thay đổi đặc
điểm nhân cách của tuổi trẻ Việt Nam trong thời kỳ mới. Định hướng giá trị là yếu
tố quan trọng nhất của cấu trúc bên trong nhân cách. Chúng ta đang trong quá trình
vận động và chuyển đổi trên mọi lĩnh vực.
Vì vậy, không thể không có sự chuyển đổi thang giá trị, biểu định hướng giá
trị trong việc kế thừa và duy trì các giá trị truyền thống và hình thành những giá trị
chuẩn mực mới, tiếp cận thời đại. Những giá trị truyền thống gia đình, tình nghĩa,
đề cao cái tâm, chữ tín và đạo hiếu, lễ nghĩa vẫn được duy trì nhằm hạn chế, khắc
phục tính ích kỷ, thờ ơ thậm chí là lạnh lùng của một số người dưới tác động của
cơ chế thị trường.
Tính cộng đồng vẫn được quan tâm nhưng bên cạnh đó một số giá trị phẩm
chất cá nhân ngày càng được đề cao như: Học vấn, sức khoẻ, sáng tạo, tự lập, tự
trọng, tinh thần khám phá, chí tiến thủ,… Mục tiêu, yêu cầu của mô hình nhân cách
tuổi trẻ Việt Nam cần phải có sự kết hợp những giá trị chuẩn mực truyền thống và
mô hình phát triển của con người Việt Nam XHCN

14

KẾT LUẬN
Như vậy có năm nhân tố ảnh hưởng tới sự hình thành và phát triển nhân
cách là di truyền,hoàn cảnh sống,giáo dục, hoạt động và yếu tố giao tiếp. Mỗi nhân
tố có những hướng tác động khác nhau tới sự hình thành và phát triển nhân cách
con người.
Trong 5 nhân tố đó, hoạt động tích cực cá nhân là nhân tố quyết định trực
tiếp đến sự hình thành và phát triển nhân cách. Công lao to lớn của C.Mac là đã

vạch ra cho chúng ta sáng tỏ mối quan hệ biện chứng giữa sự biến đổi môi trường
xung quanh con người, sự biến đổi bản chất con người và vai trò tích cực, năng
động của con người. Theo ông, môi trường, giáo dục không phải là sự tác động bên
ngoài vào sự hình thành những phẩm chất nào đó của con người mà là quá trình tự
biến đổi con người.
C.Mac đã khẳng định:”Hoàn cảnh sáng tạo ra con người trong chừng mực
con người sáng tạo ra hoàn cảnh”.
Có thể thấy sự hình thành và phát triển nhân cách đã và đang và luôn được
quan tâm chú ý trong xã hội. Mà nhân cách lại bị ảnh hưởng chi phối của nhiều yếu
15

tố. Nên việc phân tích, tìm hiểu vai trò của các yếu tố tác động đến sự hình thành
và phát triển nhân cách có ý nghĩa vô cùng lớn không chỉ ở phương diện lý luận,
nghiên cứu tâm lý học mà còn cả ở trong thực tiễn.

16

Sự hình thành và phát triển nhân cách

Mục Lục:

1. Các yếu tố chi phối sự hình thành và phát triển nhân cách
- 1.1. Yêu tố sinh thể
- 1.2. Yếu tố môi trường
- 1.3. Giáo dục và tự giáo dục
- 1.4. Hoạt động và giao tiếp
2. Sự hoàn thiện nhân cách

1. Các yếu tố chi phối sự hình thành và phát triển nhân cách

Theo quan điểm tâm lí học mácxít, không phải con người mới được sinh ra đã có sẵn nhân cách và cũng không phải nó được bộc lộ dần dần tử các bản năng nguyên thuỷ. Nhân cách là một cấu tạo tâm lí mới được hình thành và phát triển trong quá trình sống, hoạt động và giao tiếp của mỗi người. Như V .I. Lê nin đã khẳng định: “cùng với dòng sữa mẹ, con người hấp thụ tâm lí, đạo đức của xã hội mà nó là thành viên”. Nhà tâm lí học Xô viết nổi tiếng A.N. Lêonchiép cũng chỉ ra rằng: nhân cách cụ thể là nhân cách con người sinh thành và phát triển theo con đường từ bên ngoài chuyển vào nội tâm, từ các quan hệ với thế giới tự nhiên, thế giới đồ vật, nền văn hoá xã hội do các thế hệ trước tạo ra. các quan hệ xã hội mà nó gắn bó. Trong quá trình hình thành, nhân cách bị chi phối bởi nhiều yếu tố: yếu tố sinh thể, môi trường xã hội, giáo dục và tự giáo dục, hoạt động, giao tiếp. Sau đây sẽ phân tích từng yếu tố và vai trò của chúng trong việc hình thành và phát triển nhân cách.

Khái niệm nhân cách, đặc điểm và cấu trúc nhân cách
Các thuộc tính cơ bản của nhân cách

1.1. Yêu tố sinh thể

Không thể có nhân cách trừu tượng ở bên ngoài một con người bằng xương, bằng thịt mà là nhân cách của một con người cụ thể sống trong một xã hội cụ thể. Ngay từ lúc trẻ em ra đời đều Có những đặc điểm hình thái – sinh lí của con người bao gồm các đặc điểm bẩm sinh và di truyền. Những thuộc tính sinh học có ngay từ lúc đứa trẻ mới sinh gọi là những thuộc tính bấm sinh. Những đặc điểm, những thuộc tính sinh học của cha, mẹ được ghi lại trong hệ thống gen truyền lại cho con cái được gọi là di truyền. Yếu tố sinh thể bao gồm các đặc điểm hình thể như cấu trúc giải phẫu – sinh lí, đặc điểm cơ thể, đặc điểm của hệ thần kinh và các tư chất.

Vậy những yếu tố sinh học này có vai trò như thế nào trong sự hình thành và phát triển nhân cách? Theo quan điểm tâm lí học mácxít thì di truyền với các đặc điểm sinh học nêu trên không quyết định chiều hướng cũng như giới hạn phát triển của nhân cách con người. Mặc dù những đặc điểm sinh học có thể ảnh hưởng mạnh đến quá trình hình thành tài năng, xúc cảm, sức khoẻ thể chất… trong giai đoạn đầu của quá trình phát triển con người nhưng nó chỉ đóng vai trò tạo nên tiền đề cho sự phát triển nhân cách.

1.2. Yếu tố môi trường

Môi trường là hệ thống các hoàn cảnh bên ngoài, các điều kiện tự nhiên và xã hội xung quanh cần thiết cho hoạt động sống và phát triển của con người. Có thể phân thành hai loại: môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Môi trường tự nhiên bao gồm các điều kiện tự nhiên – hệ sinh thái phục vụ cho các hoạt động sinh sống của con người. Hoàn cảnh địa lí. nước, không khí, đất đai, động vật, thực vật, khí hậu, thời tiết,… đều thuộc môi trường tự nhiên.

Môi trường xã hội bao gồm cả một hệ thống quan hệ chính trị kinh tế, xã hội – lịch sử. văn hoá, giáo dục,… được thiết lập. Con người hoà nhập được với xã hội qua môi trường này . Tác động của môi trường xã hội đến sự hình thành và phát triển nhân cách qua các mối quan hệ xã hội mà mỗi cá nhân tham gia tích cực vào các mối quan hệ đó. Các mối quan hệ giữa các cá nhân được thiết lập lại do các quan hệ sản xuất, quan hệ kinh tế quyết định.

Sự hình thành và phát triển nhân cách chỉ có thể thực hiện trong một môi trường nhất định. Môi trường tự nhiên và môi trường xã hội đều tác động đến con người một cách tự phát hay tự giác, nhưng trước hết phải nói đến môi trường xã hội mà đặc biệt là giáo dục có tác động mạnh mẽ đến mỗi cá nhân. Vì sao vậy vì môi trường góp phần tạo nên mục đích, động cơ, phương tiện và điều kiện cho hoạt động và giao lưu của cá nhân. Qua đó con người chiếm lĩnh được các kinh nghiệm xã hội loài người. Chính trong quá trình đó đã nảy sinh, hình thành và phát triển nhân cách của mình. Tuy nhiên, con người không phải là một thực thể thụ động trước các tác động của môi trường mà là một chủ thể tích cực. Tính chất và mức độ ảnh hưởng của môi trường còn phụ thuộc vào các đặc điểm tâm lí bên trong của cá nhân [xu hướng, năng lực, thái độ…] và vào mức độ cá nhân tham gia cải tạo môi trường. ở đây có sự tác động qua lại giữa các nhân cách và môi trường. Những tác động của môi trường hay hoàn cảnh đã được phản ánh vào nhân cách. Chính trong quá trình con người tác động cải biến hoàn cảnh nhằm phục vụ cho lợi ích của mình và xã hội thì cũng là quá trình cải tạo chính bản thân mình. Nói về mối quan hệ này , C. Mác đã viết: “Hoàn cảnh đã sáng tạo ra con người, trong chừng mực mà con người đã sáng tạo ra hoàn cảnh”.

Vậy môi trường có vai trò như thế nào trong sự hình thành và phát triển nhân cách? Khi xem xét môi trường tự nhiên và môi trường xã hội; khi xem xét yếu tố sinh vật và yếu tố xã hội thì Cái quyết định sự hình thành và phát triển tâm là nhân cách là môi trường xã hội, là yếu tố xã hội. Trong môi trường xã hội rộng lớn đó thì giáo dục, hoạt động, giao tiếp với tư cách như là những phương thức hay các con đường có vai trò quyết định quá trình hình thành và phát triển nhân cách. Sau đây chúng ta sẽ phân tích từng con đường hình thành và phát triển nhân cách.

1.3. Giáo dục và tự giáo dục

Môi trường xã hội tác động đến mỗi cá nhân một cách tự phát và tự giác nhưng chủ yếu bằng con đường tự giác là giáo dục.

Giáo dục là một hoạt động chuyên môn của xã hội nhằm hình thành và phát triển nhân cách con người theo những yêu cầu của xã hội trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Từ giáo dục thường được hiểu theo nghĩa rộng và nghĩa hẹp: Theo nghĩa rộng, giáo dục là toàn bộ tác động của gia đình, nhà trường, xã hội bao gồm cả dạy học và cách tác động giáo dục khác đến con người.

Theo nghĩa hẹp, giáo dục có thể xem như là một quá trình tác động đến thế hệ trẻ về mặt tư tưởng, đạo đức, hành vi… nhằm hình thành thái độ, niềm tin, thói quen cư xử đúng đắn trong gia đình, nhà trường và xã hội.

Trong sự hình thành và phát triển nhân cách thì giáo dục giữ vai trò chủ đạo [theo quan điểm Tâm lí học mácxít]. Vai trò chủ đạo của giáo dục được thể hiện ở những điểm sau:

Giáo dục vạch phương hướng cho sự hình thành và phát triển nhân cách. Vì giáo dục là quá trình tác động có mục tiêu xác định, hình thành một mẫu người cụ thể cho xã hội – một mô hình nhân cách phát triển, đáp ứng những yêu cầu của xã hội trong một giai đoạn lịch sử nhất định. Điều đó được thể hiện qua việc thực hiện mục tiêu giáo dục, đào tạo của nhà trường và các tổ chức giáo dục ngoài nhà trường.

Thông qua giáo dục, thế hệ trước truyền lại cho thế hệ sau những kinh nghiệm xã hội – lịch sử đã được kết tinh trong các sản phẩm văn hoá vật chất và tinh thần của nhân loại. Thế hệ trẻ lĩnh hội những kinh nghiệm đó để biến chúng thành kinh nghiệm của bản thân và tạo nên nhân cách của mình.

Giáo dục có thể đem lại cho con người những cái mà các yếu tố bẩm sinh – di truyền hay môi trường tự nhiên không thể đem lại được. Ví dụ đứa trẻ được sinh ra, theo thời gian nó được tăng trưởng, nhưng tự nó không thể biết đọc, biết viết nếu nó không được học chữ.

Giáo dục có thể phát huy tối đa các mặt mạnh của các yếu tố khác chi phối sự hình thành nhân cách như các yếu tố thể chất [bẩm sinh di truyền], yếu tố hoàn cảnh sống, yếu tố xã hội.

Giáo dục có thể bù đắp cho những thiếu hụt, hạn chế do các yếu tố bẩm sinh – di truyền không bình thường, hoàn cảnh bị tai nạn hay chiến tranh gây nên [như người bị khuyết tật, bị bệnh hoặc do hoàn cảnh không thuận lợi].

Giáo dục có thể uốn nắn những sai lệch của nhân cách về một mặt nào đó so với các chuẩn mực, đo tác động tự phát của môi trường gây nên và làm cho nó phát triển theo hướng mong muốn của xã hội [giáo dục lại].

Giáo dục có thể đón trước sự phát triển, nó “hoạch định nhân cách tương lai” để tác động hình thành và phát triển phù hợp với sự phát triển của xã hội. Như vậy , giáo dục không chỉ tính đến trình độ hiện tại của sự phát triển nhân cách mà còn đưa đến bước phát triển tiếp theo.

Những điểm nêu trên cho thấy , không thể có sự phát triển tâm lí, nhân cách của trẻ em ngoài dạy học và giáo dục.

Giáo dục giữ vai trò chủ đạo đối với sự hình thành và phát triển nhân cách, song không nên tuyệt đối hoá vai trò của giáo dục. Giáo dục không phải là vạn năng, bởi vì giáo dục chỉ vạch ra phương hướng cho sự hình thành và phát triển nhân cách và thúc đẩy quá trình hình thành và phát triển theo hướng đó. Còn cá nhân có phát triển theo hướng đó hay không và phát triển đến trình độ nào thì giáo dục không quyết định trực tiếp được mà cái quyết định trực tiếp lại chính là hoạt động và giao tiếp của mỗi cá nhân. Do đó, cần phải tiến hành giáo dục trong mối quan hệ hữu cơ với việc tổ chức hoạt động, tổ chức quan hệ giao tiếp, hoạt động cùng nhau trong các mối quan hệ xã hội, quan hệ nhóm và tập thể. Đặc biệt, con người là thực thể tích cực, có thể tự hình thành và biến đổi nhân cách của mình một cách có ý thức, có khả năng tự cải tạo chính bản thân mình, có nhu cầu tự khẳng định, tự ý thức, tự điều chỉnh cho nên con người có hoạt động tự giáo dục. Hoạt động này là quá trình con người biết tự kiềm chế mình, biết hướng nhu cầu, hứng thú, giá trị của mình cho phù hợp với những chuẩn mực đạo đức, giá trị Của xã hội. Vì vậy giáo dục không được tách rời với tự giáo dục, tự rèn luyện, tự hoàn thiện nhân cách ở mỗi cá nhân.

1.4. Hoạt động và giao tiếp

Mọi tác động có mục đích tự giác của giáo dục sẽ không có hiệu quả, nếu cá nhân con người không tiếp nhận tác động đó, nếu họ không trực tiếp tham gia vào hoạt động để hình thành nhân cách của mình. Do đó, hoạt động của cá nhân mới là yếu tố quyết định trực tiếp đối với sự hình thành và phát triển nhân cách.

a. Hoạt động của cá nhân

Hoạt động là phương thức tồn tại của con người. Hoạt động của con người là hoạt động có mục đích, mang tính xã hội, mang tính cộng đồng, được thực hiện bằng những thao tác nhất định với những công cụ nhất định. Vì vậy , mỗi loại hoạt động có những yêu cầu nhất định và đòi hỏi ở con người những phẩm chất tâm lí nhất định. Quá trình tham gia hoạt động làm cho con người hình thành những phẩm chất đó. Vì thế, nhân cách của họ được hình thành và phát triển.

Thông qua hai quá trình đối tượng hoá và chủ thể hoá trong hoạt động mà nhân cách được bộc lộ và hình thành. Con đường lĩnh hội kinh nghiệm xã hội và lịch sử bằng hoạt động của bản thân để hình thành nhân cách. Mặt khác, cũng thông qua hoạt động con người xuất tâm “lực lượng bản chất” [sức mạnh của thần kinh, cơ bắp, trí tuệ, năng lực,…] vào xã hội, “tạo nên sự đại diện nhân cách của mình” ở người khác trong xã hội. Đây là sự sáng tạo, là những đóng góp của nhân cách vào sự phát triển của xã hội.

Hiểu được mối quan hệ giữa hoạt động và nhân cách nên hoạt động phải được coi là một phương tiện giáo dục cơ bản. Nhưng không phải ở tất cả các giai đoạn hay thời kì phát triển và cũng không phải các dạng hoạt động đều có tác động như nhau đến sự hình thành và phát triển nhân cách. Theo quan điểm của nhà tâm lí học nổi tiếng A.N. Lêônchiép thì có những dạng hoạt động đóng vai trò chủ yếu [gọi là hoạt động chủ đạo] trong sự phát triển nhân cách còn các dạng hoạt động khác đóng vai trò
thứ yếu. Do đó cần phải hiểu rõ, sự hình thành và phát triển nhân cách của mỗi người phụ thuộc vào hoạt động chủ đạo ở mỗi thời kì nhất định. Muốn hình thành nhân cách, con người phải tham gia vào các dạng hoạt động khác nhau, trong đó đặc biệt chú ý tới vai trò của hoạt động chủ đạo. Vì thế phải lựa chọn, tổ Chức và hướng dẫn các hoạt động đảm bảo tính giáo dục và tính hiệu quả đối với việc hình thành và phát triển nhân cách. Hoạt động có vai trò quyết định trực tiếp đến sự hình thành và phát triển nhân cách như vậy nên trong công tác giáo dục cần chú ý thay đổi làm phong phú nội dung, hình thức, cách thức tổ chức hoạt động để lôi cuốn cá nhân tham gia tích cực, tự giác vào các hoạt động đó.

Hoạt động của con người luôn luôn mang tính chất xã hội, tính cộng đồng. Điều đó cũng có nghĩa là hoạt động luôn luôn gắn liền với giao tiếp. Vì thế, giao tiếp cũng là một con đường cơ bản để hình thành và phát triển nhân cách.

b. Giao tiếp và nhân cách

Giao tiếp là một trong những con đường cơ bản để hình thành và phát triển nhân cách. Liên quan đến vấn đề này , nhà tâm lí học Xô viết B.F. Lômốp đã viết: “Khi chúng ta nghiên cứu lối sống của một cá nhân cụ thể, chúng ta không thể chỉ giới hạn ở sự phân tích xem nó làm cái gì và như thế nào, mà chúng ta còn phải nghiên cứu xem nó giao tiếp với ai và như thế nào”.

Trong hoạt động có đối tượng thì đối tượng là những vật thể nên mối quan hệ diễn ra chủ yếu giữa chủ thể với khách thể. Qua quá trình chủ thể hoá, con người lĩnh hội được những tri thức kĩ năng, kĩ xảo… là chủ yếu để hình thành mặt năng lực của nhân cách. Còn trong giao tiếp, đối tượng lại là người khác, nhân cách khác nên mối quan hệ ở đây lại diễn ra rất sống động giữa chủ thể với chủ thể. Mối quan hệ này diễn ra rất phức tạp thể hiện mối quan hệ người – người. Qua giao tiếp, con người có thể lĩnh hội một cách trực tiếp và nhanh chóng những chuẩn mực đối xử với người khác, với xã hội đương thời mà người đó đang sống và hoạt động, nghĩa là qua giao tiếp liên quan nhiều hơn đến việc hình thành mặt đạo đức của nhân cách.

Giao tiếp là điều kiện tồn tại của mỗi cá nhân và của cả xã hội loài người. Chỉ có mối quan hệ giữa các cá nhân với nhau mới hình thành nên xã hội loài người. Mỗi cá nhân không thể phát triển bình thường theo kiểu người và không thể trở thành nhân cách nếu không được giao tiếp với những người khác. Giao tiếp là một trong những nhu cầu xã hội cơ bản nhất và xuất hiện sớm nhất hay có thể nói là nhu cầu bẩm sinh của con người. Nếu nhu cầu này không được thoả mãn sẽ gây ra hậu quả nặng nề [bệnh “hospitalism” có nghĩa là “bệnh do nằm viện”]. Giao tiếp là một nhân tố hay con đường cơ bản để hình thành và phát triển nhân cách. Nói về tầm quan trọng của vấn đề này , C. Mác đã viết: “Sự phát triển của một cá nhân được quy định bởi sự phát triển của tất cả các cá nhân khác mà nó giao lưu một cách trực tiếp hoặc gián tiếp với họ”.

Qua con đường giao tiếp, con người gia nhập vào các quan hệ xã hội, lĩnh hội nền văn hoá xã hội, lĩnh hội các chuẩn mực xã hội và “tổng hoà các quan hệ xã hội” thành bản chất con người. Có thể nói cụ thể hơn rằng, ở đây , con người học được cách đánh giá hành vi và thái độ, lĩnh hội được các tiêu chuẩn đạo đức một cách trực tiếp từ cuộc sống, kiểm tra và vận dụng những tiêu chuẩn đó vào thực tiễn, đần dần hình thành nguyên tắc đạo đức trong cuộc sống của mình. Như vậy , những phẩm chất nhân cách quan trọng như tinh thần trách nhiệm. nghĩa vụ, tính nguyên tắc, tính trung thực, lòng nhân ái… được biểu hiện và được hình thành chính trong quá trình giao tiếp. Cũng nhờ có giao tiếp, con người mới có thể đóng góp sức lực và tài năng của mình cho sự phát triển xã hội.

Trong quá trình giao tiếp, con người không chỉ nhận thức được người khác, mà còn nhận thức được chính bản thân mình. Khi tiếp xúc, con người thấy được những cái có ở người khác, tự so sánh đối chiếu với những cái mình làm, với các chuẩn mực xã hội nên đã thu nhận được những thông tin cần thiết để hình thành sự đánh giá bản thân như một nhân cách, để hình thành một thái độ giá trị – cảm xúc nhất định đối với bản thân… Rõ ràng là qua giao tiếp, con người đã hình thành khả năng tự ý thức.

Như vậy, có thể khẳng định rằng, giao tiếp là hình thức đặc trưng cho mối quan hệ người – người, là nhân tố cơ bản của việc hình thành và phát triển tâm lí, ý thức, nhân cách. Giao tiếp và hoạt động của con người chỉ có thể diễn ra trong cộng đồng, trong nhóm và tập thể.

Con người là một thực thể xã hội. Nhân cách của nó được hình thành và phát triển chỉ trong một môi trường xã hội cụ thể nhất định mà con người đang sống và hoạt động. Môi trường đó gồm gia đình, làng xóm, phố phường, nhà trường, các nhóm xã hội, các cộng đồng và các tập thể [đội nhi đồng, đội thiếu niên, đoàn thanh niên…] mà nó là thành viên. Vậy thế nào là nhóm và thế nào là tập thể?

Nhóm là một tập hợp người được thống nhất lại theo những mục đích chung. Tuỳ theo tiêu chuẩn phân loại mà người ta phân thành nhóm nhỏ và nhóm lớn; nhóm chính thức và nhóm không chính thức; nhóm thực và nhóm quy ước… Nhóm có thể phát triển thành tập thể. Tập thể là một nhóm người, là một bộ phận của xã hội, được thống nhất lại theo những mục đích chung, tuân theo các mục đích của xã hội. Như vậy , trong nhà trường phổ thông thì một học sinh có thể là thành viên của nhiều nhóm hay nhiều tập thể khác nhau.

Nhóm và tập thể có vai trò to lớn trong việc hình thành và phát triển nhân cách. Trong nhóm và tập thể, mỗi cá nhân có điều kiện thuận lợi nhất để hoạt động cùng nhau [vui chơi, học tập lao động,…], để tiếp xúc trực tiếp với nhau và trên cơ sở đó thiết lập các quan hệ giữa cá nhân này với cá nhân khác, giữa nhóm này với nhóm khác. “Sự phong phú thực sự về mặt tinh thần của cá nhân hoàn toàn phụ thuộc vào sự phong phú của những mối liên hệ hiện thực của họ”. Vì thế, các ảnh hưởng của xã hội, các mối quan hệ xã hội thông qua các nhóm và tập thể tác động đến từng cá nhân. Ngược lại, mỗi cá nhân tác động đến cộng đồng, đến xã hội, đến cá nhân khác cũng thông qua các nhóm và tập thể mà nó là thành viên.

Tác động của nhóm và tập thể đến nhân cách các hoạt động cùng nhau, qua dư luận tập thể, truyền thống tập thể, qua các phong trào thi đua, qua các hình thức hội họp, sinh hoạt câu lạc bộ v .v …Vì vậy , vận dụng nguyên tắc giáo dục trong tập thể và bằng tập thể đặc biệt có ý nghĩa trong việc hình thành và phát triển nhân cách.

Tóm lại bốn yếu tố sinh thể, môi trường xã hội. giáo dục và tự giáo dục, hoạt động và giao tiếp đều tác động đến sự hình thành và phát triển nhân cách, nhưng có vai trò không giống nhau. Theo quan điểm tâm lí học mácxít thì, yêu tố sinh thể giữ vai trò làm tiền đề, yếu tố môi trường xã hội có vai trò quyết định yếu tố giáo dục và tự giáo dục giữ vai trò chủ đạo, yếu tố hoạt động và giao tiếp của cá nhân có vai trò quyết định trực tiếp đối với sự hình thành và phát triển nhân cách.

2. Sự hoàn thiện nhân cách

Cá nhân hoạt động và giao tiếp trong các mối quan hệ xã hội, dưới tác động chủ đạo của giáo dục sẽ đưa tới hình thành một cấu trúc nhân cách tương đối ổn định và đạt tới một trình độ phát triển nhất định. Trong quá trình sống, nhân cách tiếp tục biến đổi và hoàn thiện dần thông qua việc cá nhân tự ý thức, tự rèn luyện, tự giáo dục, tự hoàn thiện nhân cách của mình ở trình độ Cao hơn, đáp ứng những yêu cầu ngày càng cao của cuộc sống, của xã hội. Mặt khác, trong cuộc sống, ở những thời điểm nhất định vào những hoàn cảnh cụ thể, trong những bước ngoặt của cuộc đời, hoặc có những mâu thuẫn gay gắt giữa cá nhân và xã hội, cá nhân có thể có những chệch hướng trong sự biến đổi những nét nhân cách so với chuẩn mực chung, thang giá trị chung cửa xã hội. Điều đó có thể dẫn đến sự phân li, suy thoái nhân cách, khi đó đòi hỏi cá nhân phải có thái độ lựa chọn, tự điều khiển, tự điều chỉnh, tự rèn luyện theo những chuẩn mực chân chính, phù hợp với quy luật khách quan của xã hội.

Sự hình thành và phát triển nhân cách

Mục lục:

Khái niệm sự hình thành và phát triển nhân cách
1. Nhân cách là gì?
2. Phát triển nhân cách là gì?
Các yếu tố chi phối sự hình thành và phát triển nhân cách
1. Yếu tố di truyền đối với sự hình thành và phát triển nhân cách
2. Yếu tố môi trường đối với sự hình thành và phát triển nhân cách
3. Yếu tố giáo dục đối với sự hình thành và phát triển nhân cách
4. Yếu tố hoạt động cá nhân đối với sự hình thành và phát triển nhân cách
5. Yếu tố giao tiếp đối với sự hình thành và phát triển nhân cách
Nhân tố nào quan trọng nhất đối với quá trình hình thành và phát triển nhân cách?

Nhân cách là gì?

1. Khái niệm sự hình thành và phát triển nhân cách

a] Nhân cách là gì?

Hình thành nhân cách là một quá trình khách quan mang tính quy luật, trong đó một người thể hiện mình vừa trong tư cách là đối tượng của sự tác động vừa trong tư cách là chủ thể của hoạt động và giao tiếp.

Giai đoạn hình thành nhân cách được tính ngay từ khi chủ thể nhân cách còn nằm trong bào thai, giữ vai tò đặc biệt quan trọng – vai trò mang tính tiền định nhân cách.

b] Phát triển nhân cách là gì?

Phát triển nhân cách là quá trình hình thành nhân cách như là một phẩm chất xã hội của cá nhân, là kết quả của sự xã hội hóa nhân cách và của giáo dục.

Giai đoạn phát triển nhân cách có thể được xác định trong khoảng thời gian trước tuổi trưởng thành của chủ thể nhân cách.

Từ sự xác định trên, chúng ta có thể đưa ra 5 yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến sự phát triển và hình thành nhân cách, đó là: yếu tố di truyền, yếu tố hoàn cảnh sống [gồm hoàn cảnh tự nhiên và hoàn cảnh xã hội], yếu tố giáo dục, yếu tố hoạt động, yếu tố giao tiếp.

2. Các yếu tố chi phối sự hình thành và phát triển nhân cách

a] Yếu tố di truyền đối với sự hình thành và phát triển nhân cách

– Các yếu tố bẩm sinh di truyền đóng vai trò tiền đề tự nhiên, làcơ sở vật chấtcho sự hình thành và phát triển nhân cách. Các yếu tố bẩm sinh di truyền như đặc điểm hoạt động của hệ thần kinh, cấu tạo của não, cấu tạo và hoạt động của các giác quan… Những yếu tố này sinh ra đã có do bố mẹ truyền lại hoặc tự nảy sinh do biến dị [bẩm sinh].

– Di truyền là sự tái tạo ở đời sau những thuộc tính sinh học có ở đời trước, là sự truyền lại từ cha mẹ đến con cái những đặc điểm những phẩm chất nhất định [sức mạnh bên trong cơ thể, tồn tại dưới sạng nhưng tư chất và năng lực] đã được ghi lại trong hệ thống gen di truyền.

Vai trò của di truyền trong sự hình thành và phát triển nhân cách

Nhân tốdi truyền giữ vai trò tiền đề vật chất đối với quá trình hình thành và phát triển nhân cách con người vì:

– Di truyền là sự tái tạo lại ở trẻ em những thuộc tính sinh học có ở cha mẹ, là sự truyền lại từ cha mẹ cho con cái những đặc điểm, những phẩm chất nhất định đã được ghi lại trong hệ thống gen. Những thuộc tính, những đặc điểm có thể di truyền là cấu trúc giải phẫu của cơ thể, những đặc điểm sinh học [như màu da, tóc, vóc dáng…],tư chất của hệ thần kinh. Những yếu tố này trước hết đảm bảo cho loài người phát triển, đồng thời giúp con người có thể thích ứng với những biến đổi của điều kiện sinh tồn.

– Cần phân biệt khái niệm di truyền với bẩm sinh. Bẩm sinh là hiện tượng sinh ra đã có – bẩm sinh có thể là do di truyền và có thể là không phải do di truyền đem lại.

Vai trò của di truyền: Đánh giá về vai trò của di truyền ….có rất nhiều quan điểm khác nhau:

* Quan điểm Phi Mác xít: Gồm 2 quan điểm trái ngược nhau:

– Quan điểm thứ nhất: Di truyền là yếu tố quyết đinh hoàn toàn sự hình thành và phát triển nhân cách con người “ Con vua thì lại làm vua” hoặc “trứng rồng lại nở ra rồng”. Quan điểm là sai vì nó chưa đánh giá đúng vai trò của di truyền, quá đề cao vai trò của di truyền dẫn đến phủ định vai trò của các yếu tố khác đối với sự hình thành và phát triển nhân cách con người. Trên thực tế sự phát triền nhân cách con người không chỉ do di truyền quyết định mà nó còn phụ thuộc vào các nhân tố khác đó là môi trường và giáo dục đặc biệt là tính tích cực của cá nhân.

– Quan điểm thứ 2:Phủ nhận hoàn toàn vai trò của di truyền, cho rằng di truyền hoàn toàn không có vai trò gì đối với sự hình thành và phát triển nhân cách.

* Quan điểm của chủ nghĩa Mác:

Chủ nghĩa Mác không phủ nhận cũng không quá đề cao vai trò của di truyền mà nhận định: Di truyền là tiền đề, là cơ sở vật chất cần thiết đối với sự hình thành và phát triển nhân cách Di truyền là khả năng tiềm tàng mà từ đó tư chất của con người được phát triển thêm lên thông qua các mối quan hệ xã hội, qua sự giao lưu giữa người với người:

– Di truyền tạo ra những sức sống trong bản chất tự nhiên của con người, tạo khả năng cho người đó hoạt động có kết quả trong một số lĩnh vực nhất định [tạo tiền đề vật chất cho sự hình thành và phát triển nhân cách của con người]

– Di truyền, đặc biệt là vấn đề di truyền những tư chất [nhất là những tư chất về năng lực hoặc phẩm chất về một lĩnh vực hoạt động nhất định ở trẻ em] có tầm quan trọng đặc biệt đối với công tác giáo dục.

– Di truyền không thể quyết định giới hạn tiến bộ xã hội của con người mà nó chỉ tạo khả năng cho con người hoạt động có kết quả trong một số lĩnh vực nhất định.

– Di truyền không quyết định những giới hạn tiến bộ của con ngườì. Những đặc điếm sinh học mặc dù có ảnh hưởng lớn đến quá trình hình thành tài năng, xúc cảm, trí tuệ, thể chất,… của con người nhưng nó chỉ tạo tiền đề cho sự phát triển nhân cách của con người với những lĩnh vực lao động hết sức rộng rãi, nó không định hướng cụ thể vào một lĩnh vực nào đó.

Ví dụ: Một người có tư chất toán học [yếu tố di truyền] nên định hướng cho con người đó có khả năng hoạt động trong lĩnh vực khoa học tự nhiên, người đó có trở thành nhà toán học hay giáo viên toán hoặc kỹ sư, kiến trúc sư, bác sỹ, nhà quản lý,….lại phụ thuộc vào sự tích cực, sự cố cố gắng của bản thân, sự giáo dục của môi trường, giáo dục nhà trường, gia đình và xã hội.

– Di truyền không quyết định nội dung của sự phát triển tâm lý mà nó chỉ ảnh hưởng: tạo điều kiện thuận lợi hay trở ngại cho sự phát triển tâm lý với tốc độ nhanh hay chậm [VD: trẻ khuyết tật về thị giác hay thính giác tiếp thu kinh nghiệm XH – LS khó khăn và chậm hơn song điều đó không quyết định ND tâm lý nhân cách.

Trên thực tế có nhiều gia đình liên tục xuất hiện những người có tài qua nhiều thế hệ- chỉ có thể giải thích là cá nhân đó được thừa hưởng những tư chất nhất định, được sống và học tập trong môi trường thuận lợi, được tham gia sớm vào hoạt động đó…

* Như vậy, trong giáo dục và quản lý giáo dục cần nhận thức và đánh giá đúng về vai trò của di truyền đối với quá trình hình thành và phát triển nhân cách con người, không được tuyệt đối hoá vai trò của di truyền hay phủ nhận vai trò của di truyền. Mọi hoạt động giáo dục, dạy học trong nhà trường phải dựa trên đặc điểm tâm lý của từng lứa tuổi để xác định mục tiêu, nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục cho phù hợp.

b] Yếu tố môi trường đối với sự hình thành và phát triển nhân cách

– Trong sự hình thành và phát triển nhân cách, môi trường xã hội có tầm quan trọng đặc biệt vì nếu không có xã hội loài người thì những tư chất có tính người cũng không thể phát triển được. Môi trường là hệ thống các hoàn cảnh bên ngoài, các điều kiện tự nhiên và môi trường xã hội xung quanh cần thiết cho hoạt động sống và phát triển của trẻ nhỏ.

– Sự hình thành và phát triển nhân cách chỉ có thể được thực hiện trong một môi trường nhất định. Môi trường góp phần tạo nên mục đích, động cơ, phương tiện và điều kiện cho hoạt động giao lưu của cá nhân, nhờ đó giúp trẻ chiếm lĩnh được các kinh nghiệm để hình thành và phát triển nhân cách của mình.

– Tuy nhiên, tính chất và mức độ ảnh hưởng của môi trường đối với sự hình thành và phát triển nhân cách còn tùy thuộc vào lập trường, quan điểm, thái độ của cá nhân đối với các ảnh hưởng đó, cũng như tùy thuộc vào xu hướng và năng lực, vào mức độ cá nhân tham gia cải biến môi trường.

c] Yếu tố giáo dục đối với sự hình thành và phát triển nhân cách

– Giáo dục là sự tác động có mục đích, có tổ chức, có kế hoạch nhằm thực hiện có hiệu quả các mục đích đã đề ra. Giáo dục giữ vai trò chủ đạo đối với sự hình thành và phát triển nhân cách. Giáo dục có thể mang lại những tiến bộ mà các nhân tố khác như bẩm sinh – di truyền hoặc môi trường, hoàn cảnh không thể có được.

– Giáo dục không chỉ thích ứng mà còn có thể đi trước hiện thực và thúc đẩy nó phát triển. Giáo dục có giá trị định hướng sự hình thành phát triển nhân cách. Giáo dục thúc đẩy sức mạnh bên trong khi trẻ nắm bắt được nhu cầu, động cơ, hứng thú và nó phù hợp với quy luật phát triển bên trong của cá nhân.

– Bên cạnh đó giáo dục có tầm quan trọng đặc biệt đối với những người bị khuyết tật, nó có thể bù đắp những thiếu hụt do bệnh tật gây ra cho con người. Giáo dục còn có thể uốn nắn những phẩm chất tâm lý xấu và làm cho nó phát triển theo chiều hướng mong muốn của xã hội.

– Tuy nhiên không nên tuyệt đối hóa vai trò của giáo dục đối với sự hình thành nhân cách. Giáo dục không thể tách rời tự giáo dục, tự rèn luyện, tự hoàn thiện nhân cách ở mỗi cá nhân.

Giáo dục giữ vai trò chủ đạo đối với quá trình hình thành và phát triển nhân cách con người. Một nền giáo dục được tổ chức tốt bằng các hình thức hoạt động giao lưu phong phú và đa dạng với những phương pháp khoa học có thể làm con người đạt tới sự phát triển toàn diện phù hợp với sự phát triển của thời đại. Tuy nhiên, giáo dục đóng vai trò chủ đạo chứ không phải là duy nhất, cũng như không phải là quyết định trong quá trình hình thành và phát triển nhân cách con người. Nó chỉ vạch ra chiều hướng cho sự hình thành và phát triển nhân cách học sinh và thúc đẩy quá trình hình thành và phát triển theo chiều hướng đó. giáo dục không chỉ là sự tác động một chiều của nhà giáo dục tới học sinh mà còn bao gồm cả những tác động tích cực, phong phú, đa dạng giữa học sinh với nhau nên trong công tác giáo dục cần phải có sự kết hợp chặt chẽ giữa giáo dục và tự giáo dục.

>>> Xem thêm: Vai trò của giáo dục đối với sự hình thành phát triển nhân cách

d] Yếu tố hoạt động cá nhân đối với sự hình thành và phát triển nhân cách

– Hoạt động là phương thức tồn tại của con người. Hoạt động của con người là hoạt động có mục đích, mang tính xã hội, cộng đồng, được thực hiện bằng những thao tác nhất định với những công cụ nhất định. Hoạt động cá nhân đóng vai trò quyết định trực tiếp đối với sự hình thành và phát triển nhân cách.

– Thông qua hoạt động của bản thân trẻ sẽ lĩnh hội kinh nghiệm lịch sử – xã hội và biến nó thành nhân cách của mình. Hoạt động giúp kích thích hứng thú, niềm say mê sáng tạo và làm nảy sinh những nhu cầu mới, những thuộc tính tâm lý mới… ở mỗi các nhân mà nhờ đó nhân cách được hình thành và phát triển.

Sự hình thành và phát triển nhân cách của trẻ phụ thuộc vào hoạt động ở mỗi thời kì, lứa tuổi nhất đinh. Muốn hình thành và phát triển nhân cách thì cha mẹ cần phải tcho con ham gia vào các dạng hoạt động khác nhau và kích thích yếu tố hoạt động cá nhân.

Ngay từ khi còn nhỏ, ở mỗi trẻ đã hình thành những nhân cách khác nhau cũng như chịu chi phối bởi hệ thống gia đình, giáo dục, xã hội,….Trong đó gia đình được coi là cái nôi của nhân cách, tác động vào hệ thống phát triển tinh thần và thể chất của trẻ. Vì vậy giáo dục nhân cách cho trẻ ngay từ nhà là điều rất quan trọng và cần thiết.

e] Yếu tố giao tiếp đối với sự hình thành và phát triển nhân cách

Giao tiếp là hình thức hoạt động đặc trưng cho mối quan hệ giữa con người với con người, thông qua đó thực hiện sự tiếp xúc tâm lí và được biểu hiện ở 3 quá trình: trao đổi thông tin, hiểu biết lẫn nhau và tác động lẫn nhau.

Ví dụ như giáo viên lên lớp giảng bài cũng coi là hoạt động giao tiếp, do nó có sự trao đổi thông tin.

Giao tiếp đóng vai trò cơ bản trong sự hình thành và phát triển nhân cách. Bởi vì:

+ Nó ko thể có tâm lí con bên ngoài mối quan hệ giao tiếp, con người không thể tồn tại bên ngoài giao tiếp. Thông qua giao tiếp để tiếp thu, lĩnh hội những kinh nghiệm lịch sử – xã hội mà các thế hệ trước để lại để trở thành thành viên của xã hội.

Ví dụ như: Con người không thể tự mình chứng minh các định lí, công thức toán học mà phải thông qua giao tiếp dưới hình thức học tập, trao đổi các nghiên cứu của những nhà toàn học thời trước để lĩnh hội kết quả nghiên cứu của họ.

+ Giao tiếp thúc đẩy sự hình thành ở con người những hứng thú nhận thức khác nhau, điều này có thể làm đòn bẩy để dẫn đến sự tự đào tạo. Ví dụ như: Thông qua việc tham gia các hội thảo về môi trường, học sinh A có thể thấy hứng thú với vấn đề bảo vệ môi trường, điều đó thúc đẩy em tự nghiên cứu tìm tòi và từ đó dẫn đến sự tự đào tạo.

+ Trong giao tiếp con người không chỉ nhận thức người khác mà còn nhận thức chính bản thân mình, bất kì người nào cũng đối chiếu mình với cái mà họ nhìn thấy ở người khác, so sánh cái mà họ làm được với cái mà người xung quanh làm. Do đó, qua giao tiếp, con người tự đánh giá bản thân mình như một nhân cách.

Ví dụ: Các em học sinh cùng trao đổi cách giải một bài toán khó. Qua việc tranh luận đó, các em có thể tự thấy cách làm của mình là đúng hay sai, có nhanh gọn hay không.

+ Nhu cầu giao tiếp là một nhu cầu xã hội cơ bản và xuất hiện sớm nhất ở con người. Việc không thỏa mãn nhu cầu này ở con người ở bất cứ lứa tuổi nào đều dẫn đến những rung động tiêu cực.

Ví dụ như: Những trẻ em không được đi nhà trẻ, các em không được tập giao tiếp làm quen với thầy cô và bạn bè nên khi đi học lớp 1 sẽ rất rụt rè, nhút nhát.

Nhân tố nào quan trọng nhất đối với quá trình hình thành và phát triển nhân cách?

Trong 5 nhân tố nêu trên thì nhân tố giáo dụcgiữ vai trò chủ đạođối với quá trình hình thành và phát triển nhân cách con người.

Các tìm kiếm liên quan: Các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển tâm lý cá nhân, Các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển nhân cách của con người, Quan điểm sai lầm đối với sự hình thành và phát triển nhân cách, Mọi sự suy thoái về nhân cách thường bắt nguồn từ nhu cầu tiêu cực, Ví dụ về các yếu tố chi phối sự hình thành và phát triển nhân cách, Cơ chế hình thành và phát triển tâm lý người, Vai trò của di truyền trong sự hình thành và phát triển nhân cách

5/5 - [30087 bình chọn]

Nhân cách, Nhân tố, Phát triển, Quá trình hình thành, Tâm lý học đại cương, 30086

1. Khái niệm nhân cách con người

Nhân cách là khái niệm chỉ bao hàm phần xã hội, tâm lí của cá nhân, đó là một con người với tư cách là một thành viên của một xã hội nhất định; là chủ thể của các quan hệ người – người, của hoạt động có ý thức và giao lưu. Hiện nay có rất nhiều lí thuyết khác nhau về nhân cách trong khoa học tâm lí. Đó là thuyết phân tâm của S.Frued, thuyết siêu phẳng và bù trừ của A.Adler…

Các nhà tâm lí học theo quan điểm của Mác –xít đều cho rằng khái niệm nhân cách phải là một phạm trù xã hội chứ không thể thuần tâm lí. Tuy nhiên điều đó không loại trừ việc mỗi ngành khoa học tiếp cận vấn đề nhân cách theo góc độ của mình, trong số đó có khoa học tâm lí. Rõ ràng là một người sẽ chỉ trờ thành nhân cách kho đã có tâm lí và ý thức. Sau đây là một số định nghĩa về nhân cách của những nhà tâm lí theo quan điểm Mác – xít được sử dụng rộng rãi:

“Nhân cách là một cá nhân có ý thức, chiếm một vị trí nhất định trong xã hội và đang thực hiện một vai trò nhất định.” – A.G.Goovaliôp

“Nhân cách là con người với tư cách là kẻ mang toàn bộ thuộc tính và phẩm chất tâm lí đang quy định những hình thức hoạt động và những hành vi có ý nghĩa xã hội” – E.V.Sôrôkhôva

Mặc dù có các định nghĩa khác nhau như trên nhưng các nhà tâm lí học Mác – xít đề thống nhất với nhau ở quan điểm: “Nhân cách là tổ hợp những thuộc tính tâm lý của một cá nhân biểu hiện ở bản sắc và giá trị xã hội của người ấy.”

Nói thuộc tính tâm lý là nói hiện tượng tâm lý tương đối ổn định – kể cả phần sống động và phần tiềm tàng [nét, thói, tính tình,,,] có tính quy luật chứ không phải xuất hiện một cách ngẫu nhiên.

Xem thêm: Tâm lý học phát triển là gì? Các lý thuyết theo tâm lý học phát triển?

Dùng chữ “tổ hợp” có nghĩa là những thuộc tính tâm lý hợp thành nhân cách có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động lẫn nhau làm thành một hệ thống, một cấu trúc nhất định. Cũng một thuộc tính đó, nằm trong thuộc tính khác cũng trở nên khác đi.

Nói “bản sắc” là muốn nói trong số những thuộc tính đó, trong hệ thống đó có cái chung từ xã hội, từ giai cấp, tập thể gia đình vào con người nhưng cái chung này [gọi tắt là kinh nghiệm – xã hội – lịch sử] đã trở thành cái riêng, cái khác biệt của từng người có đặc điểm về nội dung và cả về hình thức, không giống với các tổ hợp khác của bât cứ một người nào khác.

Dùng chữ “giá trị xã hội” là muốn nói những thuộc tính đó thể hiện ra ở những việc làm, những cách ứng xử, hành vi, hành động, hoạt động phổ biến của người ấy và được xã hội đánh giá.

NHÂN CÁCH VÀ SỰ HÌNH THÀNH NHÂN CÁCH

1. Khái niệm chung về nhân cách

1.1. Khái niệm con người, cá nhân, cá tính, chủ thể, nhân cách

1.1.1. Con người

Con người vừa là thực thể tự nhiên, vừa là thực thể xã hội. Bằng thân thể, máu thịt và bộ não của mình, con người thuộc về thế giới tự nhiên, tuân theo các quy luật tự nhiên. Mặt khác, con người vừa là chủ thể, vừa là khách thể trong các mối quan hệ xã hội. Vì thế, sự phát triển của con người còn hịu sự chi phối của các quy luật xã hội. Mặt tự nhiên và mặt xã hội trong con người thống nhất với nhau, tạo thành một cấu trúc chỉnh thể con người

Tóm lại, con người là một khái niệm chung chỉ một thực thể sinh vật xã hội có ý thức, có ngôn ngữ, là chủ thể của hoạt động nhận thức và hoạt động xã hội - lịch sử. Ở con người ta cần phải nghiên cứu cả 3 mặt: Sinh vật – Tâm lý – Xã hội.

1.1.2. Cá nhân

Cá nhân là thuật ngữ dùng để chỉ một con người với tư cách đại diện cho loài người, là thành viên của xã hội loài người. Theo nghĩa đó, một người là nam hay nữ, trẻ thơ hay cụ già, người dân bình thường hay cán bộ lãnh đạo cấp cao đều là cá nhân. Mỗi cá nhân là sự phân biệt với người khác, với cộng đồng.

Tóm lại, cá nhân là xét đến một con người cụ thể, đơn giản là một đại diện của loài người, đó là một đơn vị người không thể chia cắt được, có những đặc điểm riêng để phân biệt người này với người khác. Ở cá nhân ta cũng cần phải nghiên cứu cả ba mặt: Sinh vật – Tâm lý – Xã hội.

1.1.3. Cá tính

Cá tính là thuật ngữ dùng để chỉ cái đơn nhất, cái đọc đáo trong tâm lý hoặc sinh lý của cá thể động vật hoặc cá thể người.

Cá tính là tính đặc thù của mỗi cá nhân, đó là khái niệm chỉ cái độc đáo, cái có một khônghai, cái không lập lại trong sinh lý và tâm lý của cá nhân. Người ta dùng từ cá tính để nhấn mạnh một đặc điểm nổi bật nào đó của cá nhân [phân biệt nó khác với người khác].

Chúng ta phải chú ý cá tính có thể thể hiện trong nhiều lĩnh vực như; trí tuệ, ý chí, xúc cảm hoặc ở tất cả các mặt. Những đặc điểm riêng về cá tính của một con người cụ thể có thể làm cho hoạt động và cách xử sự của người đó có sắc thái riêng.

1.1.4. Chủ thể

Khi cá nhân thực hiện một cách có ý thức, có mục đích một hoạt động hay một quan hệ xã hội nào đó thì cá nhân đó được coi là chủ thể.

1.1.5. Nhân cách

Khái niệm nhân cách chỉ bao hàm phần xã hội – tâm lý của cá nhân với tư cách là thành viên của xã hội, là chủ thể của các mối quan hệ xã hội và hoạt động có ý thức.

Nhà tâm lý học Xô Viết, X.L.Rubinstein cho rằng “Con người là cá tính do nó có những thuộc tính đặc biệt không lập lại, con người là nhân cách do nó xác định được quan hệ của mình với những người xung quanh một cách có ý thức”.

Nhân cách được hình thành và phát triển nhờ các mối quan hệ xã hội, trong quá trình thực hiện các mối quan hệ xã hội đó cá nhân phát triển và bắt đầu quá trình hoạt động sống của mình, do vậy có nhiều định nghĩa khác nhau về nhân cách, nhưng nhân cách thường được xác định như là một hệ thống quan hệ của con người với thế giới xung quanh và với chính bản thân mình.

Từ đó có thể hiểu, “Nhân cách chính là con người xét về mặt bản chất xã hội, hoạt động xã hội và giá trị xã hội của người đó”.

1.2. Khái niệm nhân cách trong tâm lý học

Nhân cách là một khái niệm rộng lớn và phức tạp của tâm lý học, Ở mỗi góc độ khác nhau, các tác giả có những quan điểm khác nhau về nhân cách.

1.2.1. Một số quan niệm sai lầm về nhân cách

- Quan niệm sinh vật hóa nhân cách : Quan niệm này coi bản chất nhân cách nằm trong các đặc điểm hình thể [Krest Chmev], ở góc mặt [C.Lombrozo], ở thể trạng [Sheldon], ở bản năng vô thức [S.Freud],…

- Quan niệm xã hội học hóa nhân cách : Quan niệm này lấy các quan hệ xã hội như gia đình, họ hàng, làng xóm,…để thay thế một cách đơn giản, máy móc các thuộc tính của cá nhân con người.

Trong những quan niệm trên, có quan niệm chỉ chú ý đến cái chung, bỏ qua cái riêng trong nhân cách, đồng nhất nhân cách với con người. Ngược lại, cũng có quan niệm chỉ chú ý đến tính đơn nhất, có một không hai của nhân cách.

1.2.2. Quan niệm khoa học về nhân cách

Các nhà tâm lý học cho rằng khái niệm nhân cách là một phạm trù xã hội, có bản chất xã hội lịch sử, nghĩa là nội dung của nhân cách là nội dung của những điều kiện lịch sử cụ thể của xã hội được chuyển vào trong mỗi con người. Có thể nêu lên một số định nghĩa nhân cách như sau :

- Nhân cách là một cá nhân có ý thức, chiếm một vị trí nhất định trong xã hội và đang thực hiện một vai trò xã hội nhất định. [A.G.Covaliov]

- Nhân cách là con người với tư cách là kẻ mang toàn bộ thuộc tính và phẩm chất tâm lý, quy định hình thức hoạt động và hành vi có ý nghĩa xã hội. [E.V.Sôrôkhôva]

- Nhân cách là cá thể hóa ý thức xã hội. [V.X.Mukhina]

- Từ những điều đã phân tích ở trên, có thể đi đến định nghĩa về nhân cách như sau :

Nhân cách là tổ hợp những đặc điểm, những thuộc tính tâm lý của cá nhân quy định bản sắc và giá trị xã hội của con người.

+ Trước hết, nhân cách không phải là tất cả các đặc điểm cá thể của con người mà chỉ bao hàm những đặc điểm quy định con người như là một thành viên của xã hội, nói lên toàn bộ mặt tâm lý xã hội, giá trị và cốt cách làm người của mỗi cá nhân.

+ Nhân cách không phải là một nét, một phẩm chất tâm lý riêng lẻ mà là một cấu tạo tâm lý mới. Nói cách khác, nhân cách là tổng hợp những đặc điểm tâm lý đặc trưng với một cơ cấu xác định. Do đó, không phải con người sinh ra là đã có nhân cách. Nhân cách được hình thành dần dần trong quá trình con người tham gia vào các mối quan hệ xã hội.

+ Nhân cách quy định bản sắc, cái riêng của cá nhân trong sự thống nhất biện chứng với cái chung, cái phổ biến của cộng đồng mà cá nhân đó là đại diện. Ví dụ, mỗi sinh viên Việt Nam đề là nhân cách duy nhất với tất cả những đặc điểm riêng biệt của mình, song đều có cái chung của con người Việt Nam là tình yêu xóm làng, quê hương, đất nước mình.

+ Nhân cách biểu hiện trên 3 cấp độ : cấp độ bên trong cá nhân; cấp độ liên cá nhân; cấp độ siêu cá nhân.

[1] Ở cấp độ thứ nhất, nhân cách được thể hiện dưới dạng cá nhân, ở tính không đồng nhất, ở sự khác biệt với mọi người, với cái chung. Chính vì vậy, giá trị nhân cách ở cấp độ này là tính tích cực của nó trong việc khắc phục những hạn chế của hoàn cảnh và những hạn chế của bản thân. Có thể nói phân tích nhân cách ở cấp độ bên trong cá nhân là xem xét nhân cách từ bên trong bản thân như một đại diện của toàn xã hội.

[2] Ở cấp độ thứ hai, nhân cách được thể hiện trong các mối quan hệ, liên hệ với nhân cách khác. Nhân cách nằm trong mối quan hệ liên nhân cách, tạo nên đặc trưng của mỗi nhân cách. Giá trị của nhân cách ở cấp độ này được thể hiện trong các hành vi ứng xử xã hội của chủ thể. Như vậy, phân tích nhân cách ở cấp độ liên cá nhân là đã tách ra thành các mức độ trong nhóm của nó [trong giai cấp, trong nhóm, trong tập thể].

[3] Ở cấp độ thứ ba, cũng là cấp độ cao nhất, cấp độ siêu nhân cách, nhân cách được xem xét như là một chủ thể đang tích cực hoạt động và gây ra những biến đổi ở người khác. Ở cấp độ này, giá trị nhân cách được xác định ở những hành động và hoạt động của nhân cách này có ảnh hưởng như thế nào đến những nhân cách khác.

2. Các đặc điểm cơ bản của nhân cách

2.1. Tính thống nhất của nhân cách

- Nhân cách là một cấu trúc tâm lý, tức là một chỉnh thể thống nhất các thuộc tính, đặc điểm tâm lý xã hội, thống nhất giữa phẩm chấy và năng lực, giữa đức và tài. Các phần tử tạo nên nhân cách liên hệ hữu cơ với nhau làm cho nhân cách mang tính trọn vẹn X.L.Rubinstêin đã nhấn mạnh “Khi giải quyết bất cứ hiện tượng tâm lý nào, nhân cách nổi lên như một tổng thể liên kết thống nhất của các điều kiện bên trong và tất cả các điều kiện bên ngoài đều bị khúc xạ”.

- Tính thống nhất của nhân cách còn thể hiện ở sự thống nhất giữa ba cấp độ : cấp độ bên trong cá nhân, cấp độ liên cá nhân và cấp độ siêu cá nhân. Đó chính là sự thống nhất giữa tâm lý, ý thức với hoạt động, giao tiếp của nhân cách.

2.2. Tính ổn định của nhân cách

- Những thuộc tính tâm lý là những hiện tượng tâm lý tương đối ổn định và bền vững. Nhân cách là tổ hợp những thuộc tính tâm lý tạo thành bộ mặt tâm lý xã hội của cá nhân, phần nào nói lên bản chất xã hội của cá nhân đó. Vì thế, các đặc điểm nhân cách cũng như cấu trúc nhân cách khó hình thành và cũng khó mất đi.

- Trong thực tế, từng nét nhân cách [cá tính, phẩm chất] có thể thay đổi trong quá trình sống của con người, nhưng nhìn một cách tổng thể thì chúng vẫn tạo thành một cấu trúc trọn vẹn, tương đối ổn định. Chính nhờ vậy, chúng ta mới có thể dự kiến trước được hành vi của một nhân cách nào đó trong một tình huống, hoàn cảnh nhất định nào đó.

2.3. Tính tích cực của nhân cách

- Nhân cách là chủ thể của hoạt động và giao tiếp, là sản phẩm của xã hội. Vì thế, tính tích cực là một thuộc tính của nhân cách. Tính tích cực của nhân cách được biểu hiện trước hết ở việc xác định một cách tự giác mục đích hoạt động, tiếp đó là sự chủ động, tự giác thực hiện các hoạt động, giao tiếp nhằm hiện thực hóa mục đích. Ở đây, nhân cách bộc lộ khả năng tự điều chỉnh và chịu sự điều chỉnh của xã hội. Đây cũng là biểu hiện của tính tích cực của nhân cách. Tùy theo mức độ và loại hình hoạt động mà mục đích của nó được nhân cách xác định là nhận thức hay cải tạo thế giới, nhận thức hay cải tạo chính bản thân mình.

- Giá trị đích thực của nhân cách, chức năng xã hội và cốt cách làm người của cá nhân thể hiện rõ nét tính tích cực của nhân cách. Tính tích cực của nhân cách cũng biểu hiện rõ trong quá trình thỏa mãn các nhu cầu của nó. Không chỉ thỏa mãn với các đối tượng sẵn có, con người luôn luôn sáng tạo ra các đối tượng mới, các phương thức thỏa mãn những nhu cầu ngày càng cao của con người. Quá trình đó luôn là quá trình hoạt động có mục đích, tự giác, trong đó con người làm chủ được những hình thức hoạt động của mình.

Trong giáo dục và dạy học với đối tượng là học sinh, những nhân cách đang hình thành và phát triển, cần chú trọng phát huy tính tích cực học tập của các em.

2.4. Tính giao lưu của nhân cách

Nhân cách chỉ có thể hình thành, phát triển, tồn tại và thể hiện trong hoạt động và trong mối quan hệ giao lưu với những cá nhân khác. Nhu cầu giao tiếp, giao lưu được xem như là một nhu cầu bẩm sinh của con người. Thông qua quan hệ giao tiếp với người khác, con người gia nhập các quan hệ xã hội, lĩnh hội các chuẩn mực đạo đức và hệ thống giá trị xã hội. Đồng thời cũng thông qua giao tiếp mà con người được đánh giá, được nhìn nhận theo quan hệ xã hội. Điều quan trọng là thông qua giao tiếp, con người còn đóng góp các giá trị nhân cách của mình cho người khác, và cho xã hội. Giao tiếp chính là điều kiện để nhân cách biểu hiện cả ba cấp độ của mình. Đặc điểm này của nhân cách là cơ cở của nguyên tắc giáo dục trong tập thể và bằng tập thể do A.X.Macarencô xây dựng.

3. Cấu trúc của nhân cách

Giống như bất kỳ một sự vật, hiện tượng nào, nhân cách cũng có một cấu tạo nhất định, được đặc trưng bởi một tổ chức nhất định. Tùy theo quan niệm về bản chất nhân cách, mỗi tác giả đưa ra một cấu trúc khác nhau về nhân cách.

3.1. Loại cấu trúc 2 thành phần

- Trong tài lệu tâm lý học Việt Nam đã đưa ra quan niệm cho rằng cấu trúc của nhân cách gồm hai thành phần cơ bản là đức và tài hay còn gọi là phẩm chất và năng lực.

- Quan niệm cấu trúc nhân cách có hai tầng : Tầng “nổi” sáng tỏ gồm ý thức, tự ý thức, ý thức nhóm và tầng “sâu” tối tăm bao gồm tiềm thức và vô thức.

3.2. Loại cấu trúc 3 thành phần

- A.G.Côvaliốp cho rằng trong cấu trúc nhân cách bao gồm : các quá trình tâm lý, các trạng thái tâm lý, và các thuộc tính tâm lý cá nhân.

- S.Phrớt quan niệm cấu trúc nhân cách gồm ba phần : cái nó, cái tôi và cái siêu tôi. Mỗi bộ phận hoạt động theo nguyên tắc nhất định và có liên hệ chặt chẽ với nhau.

- Có quan điểm coi nhân cách bao gồm ba lĩnh vực cơ bản, là nhận thức [bao gồm cả tri thức và năng lực trí tuệ], tình cảm [bao gồm rung cảm và thái độ] và ý chí [bao gồm phẩm chất ý chí, kỹ năng, kỹ xảo, thói quen].

3.3. Loại cấu trúc 4 thành phần

- K.K.Platônốp cho rằng nhân cách gồm 4 tiểu cấu trúc sau :

+ Tiểu cấu trúc có nguồn gốc sinh học : bao gồm khí chất, giới tính, lứa tuổi và cả những đặc điểm tâm lý;

+ Tiểu cấu trúc các đặc điểm của các quá trình tâm lý : các phẩn chất trí tuệ, trí nhớ, ý chí, đặc điểm của cảm xúc,…

+ Tiểu cấu trúc về vốn kinh nghiệm : tri thức, kỹ năng, kỹ xảo, thói quen,…

+ Tiểu cấu trúc xu hướng nhân cách : nhu cầu, hứng thú, lý tưởng, thế giới quan, niềm tin,…

- Quan điểm coi nhân cách gồm 4 nhóm thuộc tính tâm lý điển hình của cá nhân : xu hướng, tính cách, khí chất, năng lực.

- Theo nhà tâm lý học Việt Nam, Phạm Minh Hạc, thì nhân cách con người bao gồm 4 bộ phận sau :

+ Xu hướng của nhân cách;

+ Những khả năng của nhân cách;

+ Phong cách, hành vi của nhân cách;

+ Hệ thống điều khiển của nhân cách.

3.4. Loại cấu trúc gồm 5 thành phần

Nhà tâm lý học Cộng hòa Séc J.Stêfanôvic đưa ra cấu trúc nhân cách bao gồm 5 đặc điểm :

+ Đặc điểm tích cực – động cơ của nhân cách như xu hướng, nguyện vọng, hứng thú, kế hoạch sống.

+ Đặc điểm lập trường – quan hệ của nhân cách thể hiện mặt giá trị của nhân cách bao gồm lập trường, lý tưởng và quan điểm sống.

+ Đặc điểm về mặt hành động của nhân cách bao gồm tri thức, kỹ xảo và thói quen.

+ Đặc điểm tự điều chỉnh của nhân cách bao gồm tự ý thức, tự đánh giá, tự phê bình của nhân cách.

+ Đặc điểm về động thái của nhân cách thể hiện ở khí chất của nó.

3.5. Quan điểm cấu trúc nhân cách gồm 2 mặt ĐỨC và TÀI

Sau đây, chúng ta phân tích chi tiết hơn về quan điểm cấu trúc nhân cách của các nhà tâm lý học Việt Nam để có thể dễ dàng vận dụng trong công tác giáo dục thế hệ trẻ ở nước ta. Đó là quan điểm coi cấu trúc nhân cách gồm hai mặt thống nhất với nhau, đó là ĐỨC và TÀI [phẩm chất và năng lực].

- Quan điểm coi cấu trúc nhân cách gồm hai mặt thống nhất với nhau là đức và tài [phẩm chất và năng lực], có thể tóm tắt cấu trúc của nhân cách theo hướng này qua bảng sau :

4. Sự hình thành và phát triển nhân cách

4.1. Những yếu tố chi phối đến sự hình thành và phát triển nhân cách

Theo quan điểm tâm lý học mácxít, không phải con người khi được sinh ra đã có sẵn nhân cách và cũng không phải nó được bộc lộ dần dần từ các bẳn năng nguyên thủy. Nhân cách là một cấu tạo tâm lý mới được hình thành và phát triển trong quá trình sống, hoạt động, giao tiếp của mỗi người.

Như V.I.Lênin khẳng định : “Cùng với dòng sữa mẹ, con người hấp thụ tâm lý, đạo đức của xã hội mà con người là thành viên”.

Nhà tâm lý học Xô viết nổi tiếng A.N.Lêonchiép cũng chỉ ra rằng : “Nhân cách cụ thể là nhân cách con người sinh thành và phát triển theo con đường từ bên ngoài chuyển vào nội tâm, từ các quan hệ với thế giới tự nhiên, thế giới đồ vật, nền văn hóa xã hội do các thế hệ trước tạo ra, các quan hệ xã hội mà nó gắn bó”.

Trong quá trình hình thành, nhân cách bị chi phối bởi nhiều yếu tố như : yếu tố sinh thể; môi trường xã hội; giáo dục và tự giáo dục; hoạt động và giao tiếp. Mỗi yếu tố đều có vai trò nhất định. Sau đây sẽ phân tích từng yếu tố và vai trò của chúng trong việc hình thành và phát triển nhân cách.

4.1.1. Yếu tố sinh thể

Không thể có nhân cách trừu tượng ở bên ngoài một con người bằng xương, bằng thịt mà là nhân cách của một con người cụ thể sống trong một xã hội cụ thể. Ngay từ lúc trẻ em ra đời, mỗi đứa trẻ đã có những đặc điểm hình thái – sinh lý của một con người bao gồm các đặc điểm bẩm sinh và di truyền. Những thuộc tính sinh học có ngay từ lúc đứa trẻ ra đời được gọi là những thuộc tính bẩm sinh. Những đặc điểm, những thuộc tính sinh học của cha, của mẹ được ghi lại trong hệ thống gen truyền lại cho con cái và được gọi là di truyền.

Yếu tố sinh thể bao gồm các đặc điểm hình thể như cấu trúc giải phẫu sinh lý, đặc điểm cơ thể, đặc điểm của hệ thần kinh và các tư chất.

Những yêu tố sinh học này có vai trò như thế nào trong sự hình thành và phát triển nhân cách ? Theo quan điểm của tâm lý học Mácxít thì di truyền với các đặc điểm sinh học nêu trên không quyết định chiều hướng cũng như giới hạn phát triển của nhân cách con người. Mặc dù những đặc điểm sinh học có thể ảnh hưởng mạnh đến quá trình hình thành tài năng, xúc cảm, sức khỏe thể chất,...trong giai đoạn đầu của quá trình phát triển con người nhưng nó chỉ đóng vai trò tạo nên tiền đề cho sự phát triển nhân cách.

4.1.2. Yếu tố môi trường

Môi trường là hệ thống các hoàn cảnh bên ngoài, các điều kiện tự nhiên và xã hội xung quanh cần thiết cho hoạt động sống và phát triển của con người. Có thể phân thành hai lại là môi trường tự nhiên và môi trường xã hội.

- Môi trường tự nhiên bao gồm các điều kiện tự nhiên – hệ sinh thái phục vụ cho các hoạt động sinh sống của con người. Hoàn cảnh địa lý, nước, không khí, đất đai, động vật, thực vật, khí hậu, thời tiết,...đều thuộc môi trường tự nhiên.

- Môi trường xã hội bao gồm cả hệ thống quan hệ chính trị, kinh tế, xã hội – lịch sử, văn hóa, giáo dục,...được thiết lập. Con người hòa nhập được với xã hội qua môi trường này. Tác động của môi trường xã hội đến sự hình thành và phát triển nhân cách qua các mối quan hệ xã hội mà mỗi cá nhân tham gia tích cực vào các mối quan hệ đó. Các mối quan hệ giữa các cá nhân được thiết lập lại do các quan hệ sản xuất, quan hệ kinh tế quyết định.

Tuy nhiên, con người không phải là một chủ thể thụ động trước các tác động của môi trường mà là một chủ thể tích cực. Tính chất và mức độ ảnh hưởng của môi trường còn phụ thuộc vào các đặc điểm tâm lý bên trong của cá nhân như xu hướng, năng lực, thái độ, niềm tin,...và phụ thuộc vào mức độ cá nhân tham gia cải tạo môi trường. Ở đây, có sự tác động qua lại giữa các nhân cách và môi trường. Những tác động của môi trường hay hoàn cảnh sống đã được phản ánh vào nhân cách. Chính trong quá trình con người tác động cải biến hoàn cảnh nhằm phục vụ cho lợi ích của mình và xã hội thì cũng là quá trình cải tạo chính bản thân mình.

Nói về mối quan hệ này, C.Mác đã viết : “Hoàn cảnh đã sáng tạo ra con người, trong chừng mực mà con người đã sáng tạo ra hoàn cảnh”.

Vậy môi trường có vai trò như thế nào trong sự hình thành và phát triển nhân cách con người ? Khi xem xét môi trường tự nhiên và môi trường xã hội; khi xem xét yếu tố sinh vật và yếu tố xã hội thì cái quyết định sự hình thành và phát triển tâm lý, nhân cách là môi trường xã hội, là yếu tố xã hội.

Trong môi trường xã hội, yếu tố xã hội rộng lớn đó thì giáo dục, hoạt động, giao tiếp có tư cách như là những phương thức hay các con đường có vai trò quyết định quá trình hình thành và phát triển nhân cách. Sau đây chúng ta sẽ phân tích từng con đường hình thành và phát triển nhân cách.

4.1.3. Giáo dục và nhân cách

a. Định nghĩa giáo dục

Môi trường xã hội tác động đến mỗi cá nhân một cách tự phát và tự giác nhưng chủ yếu bằng con đường tự giác là giáo dục.

Giáo dục là những tác động tự giác [có hệ thống, có mục đích, có kế hoạch, có sự chuẩn bị một lực lượng nhất định có năng lực, có phẩm chất..] của thế hệ trước đến thế hệ sau, nhằm hình thành ở thế hệ sau những phẩm chất, những năng lực,…theo yêu cầu của xã hội.

Giáo dục là hoạt động chuyên môn của xã hội nhằm hình thành và phát triển nhân cách con người theo những yêu cầu của xã hội trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Từ giáo dục thường được hiểu theo nghĩa rộng và nghĩa hẹp.

- Theo nghĩa rộng, giáo dục là toàn bộ tác động của gia đình, nhà trường, xã hội bao gồm cả dạy học và các tác động giáo dục khác đến con người.

- Theo nghĩa hẹp, giáo dục có thể xem như một quá trình tác động đến thế hệ trẻ về mặt tư tưởng, đạo đức, hành vi,...nhằm hình thành thái độ, niềm tin, thói quen cư xử đúng đắn trong gia đình, nhà trường và xã hội.

b. Vai trò chủ đạo của giáo dục đối với sự hình thành và phát triển nhân cách

Trong quá trình hình thành và phát triển nhân cách thì giáo dục giữ vai trò chủ đạo [theo quan điểm của tâm lý học Mácxít]. Vai trò chủ đạo của giáo dục được thể hiện ở những điểm sau :

- Thứ nhất, giáo dục vạch ra phương hướng cho sự hình thành và phát triển nhân cách. Vì giáo dục là một quá trình tác động có mục tiêu xác định, hình thành một mẫu người cụ thể cho xã hội, một mô hình nhân cách phát triển, đáp ứng những yêu cầu của xã hội trong một giai đoạn lịch sử nhất định. Điều đó được thể hiện qua việc thực hiện mục tiêu giáo dục, đào tạo của nhà trường và các tổ chức giáo dục ngoài nhà trường.

Giáo dục bao giờ cũng căn cứ vào mục đích, yêu cầu của xã hội, căn cứ vào trình độ phát triển của khoa học kĩ thuật, để xây dựng nên mục đích giáo dục, kế hoạch, nội dung, chương trình giáo dục,…từ đó tác động đến thế hệ trẻ, điều khiển thế hệ trẻ, tạo dựng con đường “an toàn” cho thế hệ trẻ, hoàn thiện nhân cách đáp ứng yêu cầu xã hội.

- Thứ hai, thông qua giáo dục, thế hệ trước truyền lại cho thế hệ sau những kinh nghiệm xã hội - lịch sử đã được kết tinh trong các sản phẩm văn hóa vật chất và tinh thần của nhân loại.Thế hệ trẻ lĩnh hội những kinh nghiệm đó đển biến chúng thành kinh nghiệm của bản thân và tạo nên nhân cách của mình.

- Thứ ba, giáo dục có thể đem lại cho con người những cái mà các yếu tố bẩm sinh – di truyền hay môi trường tự nhiên không thể đem lại được. Ví dụ, đứa trẻ được sinh ra, theo thời gian nó được tăng trưởng, nhưng tự nó không thể biết đọc, biết viết nếu không được học chữ. Một ví dụ khác, năm 1945, 90 % dân ta mù chữ, nhưng với một lòng quyết tâm giáo dục không mệt mỏi, dân ta đã xoá mù trong một khoảng thời gian ngắn nhất.

- Thứ tư, giáo dục có thể phát huy tối đa các mặt mạnh của các yếu tố khác chi phối sự hình thành và phát triển nhân cách như các yếu tố sinh thể [bẩm sinh di truyển], yếu tố hoàn cảnh sống, yếu tố xã hội.

- Thứ năm, giáo dục có thể bù đắp cho những thiếu hụt, hạn chế do các yếu tố bẩm sinh – di truyền không bình thường, hoàn cảnh bị tai nạn hay chiến tranh gây nên. Ví dụ, giáo dục cho người bị khuyết tật, bị bệnh hoặc gặp phải hoàn cảnh không thuận lợi.

- Thứ sáu, giáo dục uốn nắn những sai lệch của nhân cách về một mặt nào đó so với các chuẩn mực, do tác động tự phát của môi trường gây nên và làm cho nó phát triển theo hướng mong muốn của xã hội. Ví dụ, hoạt động giáo dục trong các trường giáo dưỡng [giáo dục lại].

- Thứ bảy, giáo dục có thể đi trước, đón đầu sự phát triển, giáo dục có thể “hoạch định nhân cách trong tương lai” để tác động hình thành và phát triển phù hợp với sự phát triển của xã hội. Như vậy, giáo dục không chỉ tính đến trình độ hiện tại của sự phát triển nhân cách mà còn tính đến bước phát triển tiếp theo của nhân cách.

c. Kết luận

- Từ những điều nêu trên có thể nhận thấy, không thể có sự phát triển tâm lý, nhân cách của trẻ em mà không thông qua dạy học, giáo dục.

- Giáo dục giữ vai trò chủ dạo đối với sự hình thành và phát triển nhân cách, song không nên tuyệt đối hóa vai trò của giáo dục. Giáo dục không phải là vạn năng, bởi vì giáo dục chỉ vạch ra phương hướng cho sự hình thành và phát triển nhân cách và thúc đẩy quá trình hình thành và phát triển nhân cách theo hướng đó. Còn cá nhân có phát triển theo hướng đó hay không và phát triển đến trình độ nào thì giáo dục không quyết định trực tiếp được mà cái quyết định trực tiếp lại chính là hoạt động và giao tiếp của mỗi cá nhân.

Do đó, cần phải tiến hành giáo dục trong mối quan hệ hữu cơ với việc tổ chức hoạt động, tổ chức quan hệ giao tiếp, hoạt động cùng nhau trong các quan hệ xã hội, quan hệ nhóm và tập thể. Đặc biệt, con người là thực thể tích cực, có thể tự hình thành và biến đổi nhân cách của mình một cách có ý thức, có khả năng tự cải tạo chính bản thân mình, có nhu cầu tự khẳng định, tự ý thức, tự điều chỉnh cho nên con người có hoạt động tự giáo dục.

Hoạt động này là quá trình con người biết tự kiềm chế mình, biết hướng nhu cầu, hứng thú, giá trị của mình cho phù hợp với những chuẩn mực đạo đức, giá trị của xã hội. Vì vậy, giáo dục không được tách rời với tự giáo dục, tự rèn luyện, tự hoàn thiện nhân cách ở mỗi cá nhân.

d. Kết luận sư phạm :

- Cần phải nhận thức được tầm quan trọng của giáo dục đối với sự phát triển nhân cách.

- Ý thức được trách nhiệm của cán bộ giáo dục trong việc giáo dục, đào tạo thế hệ trẻ.

- Phải luôn luôn rèn luyện bản thân để nâng cao trình độ nhận thức.

- Đặc biệt phải có lòng nhiệt tình, yêu nghề, yêu trẻ.

4.1.4. Hoạt động cá nhân và nhân cách

a. Định nghĩa hoạt động

Hoạt động là phương thức tồn tại của con người. Hoạt động của con người là hoạt động có mục đích, mang tính xã hội, mang tính cộng đồng và được thực hiện bằng những thao tác nhất định với những công cụ nhất định.

Vì vậy, mỗi loại hoạt động có những yêu cầu nhất định và đòi hỏi ở con người những phẩm chất tâm lý nhất định. Quá trình tham gia hoạt động làm cho con người hình thành những phẩm chất đó. Vì thế, nhân cách của họ được hình thành và phát triển.

b. Vai trò của hoạt động cá nhân đối với sự hình thành và phát triển nhân cách

Giáo dục và hoạt động cá nhân đều quyết định sự phát triển nhân cách. Nhưng giáo dục quyết định gián tiếp, còn hoạt động của cá nhân quyết định trực tiếp đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách con người.

- Thứ nhất, thông qua quá trình đối tượng hóa và chủ thể hóa trong hoạt động mà nhân cách được bộc lộ và hình thành. Con đường lĩnh hội kinh nghiệm xã hội và lịch sử xã hội bằng hoạt động của bản thân để hình thành nhân cách. Mặt khác, cũng thông qua hoạt động “xuất tâm” lực lượng bản chất như sức mạnh thần kinh, cơ bắp, trí tuệ, năng lực,...của con người vào xã hội, đã tạo nên sự đại diện nhân cách của con người trong người khác. Đây là sự sáng tạo, là những đóng góp của nhân cách vào sự phát triển xã hội.

- Thứ hai, hoạt động để lại những dấu ấn lên chính con người, tâm lý được hình thành và phát triển trong hoạt động và bằng hoạt động. Mỗi một dạng hoạt động đều đề ra cho con người những yêu cầu nhất định, đòi hỏi con người thực hiện nó và tạo điều kiện cho con người thực hiện các yêu cầu đó.

- Thứ ba, thông qua các dạng hoạt động khác nhau mà con người có điều kiện thể hiện năng lực, phẩm chất của bản thân, có cơ hội thể nghiệm một cách thực tế những mặt mạnh, mặt yếu, những điểm cần rèn luyện, những điểm nên phát huy của bản thân. Ví dụ, trong công việc học tập của sinh viên, sinh viên nào hăng say nghiên cứu, học tập, tìm tòi tự khắc sẽ phát hiện ra những ưu nhược điểm của mình và sẽ có cách phát huy cũng như hạn chế những ưu khuyết điểm đó, mục đích là để hoàn thiện nhan cách bản thân.

- Thứ tư, mối quan hệ giữa hoạt động và sự phát triển nhân cách là mối quan hệ biện chứng. Tuỳ thuộc vào tính chất và nội dung của hoạt động khác nhau, mà hoạt động có thể tạo điều kiện cho sự phát triển nhân cách ở những mức độ khác nhau. Nói chung, hoạt động càng phong phú, phức tạp sẽ càng thuận lợi và tạo điều kiện cho cá nhân phát triển hơn. Mặt khác, cá nhân càng phát triển thì càng có thể tham gia vào các hoạt động phức tạp hơn.

- Phân loại hoạt động: Dựa vào mức độ của các yếu tố trong hoạt động, người ta có thể phân chai hoạt động thành hoạt động “bột phát” và hoạt động có ý thức.

+ Hoạt động “bột phát” là những hành vi, hành động mà người ta thực hiện ngay lập tức khi có tác động, khi còn thiếu sự suy nghĩ, thiếu sự đối chiếu với các yêu cầu của hoạt động, thiếu sự đối chiếu với chuẩn mực đạo đức và hoàn cảnh cụ thể [Hoạt động này thường diễn ra ở trẻ em hoặc ở người lớn trong các tình huống nguy hiểm, khẩn cấp, tâm trạng căng thẳng, hoặc khi con người tập trung quá cao độ vào một vấn đề nào đó, hoặc đang xúc động mạnh].

+ Hoạt động có ý thức là hoạt động có ý chí, con người ý thức được động lực thúc đẩy nó, đối chiếu với hoàn cảnh mình đang sống, tính đến hiệu quả và chú ý đến yêu cầu của xã hội, của hành động, yêu cầu của chuẩn mực hành vi,…Hoạt động có ý thức cũng được chia thành hai mức độ: [1] Hoạt động có ý thức, nhưng làm theo yêu cầu của người khác, cuả xã hội, [2]Hoạt động có ý thức, độc lập và theo quan điểm của chính mình. Nhân cách của cá nhân chỉ thực sự trưởng thành khi tham gia tích cực các hoạt động tự ý thức ở mức độ [2].

c. Kết luận sư phạm

- Hiểu được mối quan hệ giữa hoạt động và nhân cách nên hoạt động phải được coi là một phương tiện giáo dục cơ bản. Nhưng không phải ở tất cả các giai đoạn hay thời kỳ phát triển và cũng không phải tất cả các dạng hoạt động đều có tác động như nhau đến sự hình thành và phát triển nhân cách. Theo quan điểm của nhà tâm lý học nổi tiếng A.N.Lêônchiép thì có những dạng hoạt động đóng vai trò chủ đạo gọi là hoạt động chủ đạo trong sự phát triển nhân cách, còn các dạng hoạt động khác đóng vai trò thứ yếu.

- Do đó, cần phải hiểu rõ, sự hình thành và phát triển nhân cách của mỗi người phụ thuộc vào hoạt động chủ đạo ở mỗi thời kỳ nhất định. Muốn hình thành nhân cách, con người phải tham gia vào các dạng hoạt động khác nhau, trong đó đặc biệt chú ý tới vai trò của hoạt động chủ đạo. Vì thế phải lựa chọn, tổ chức và hướng dẫn các hoạt động đảm bảo tính giáo dục và tính hiệu quả đối với việc hình thành và phát triển nhân cách ở học sinh.

- Trong công tác giáo dục cần chú ý thay đổi làm phong phú nội dung, hình thức, cách thức tổ chức hoạt động để lôi cuốn cá nhân tham gia tích cực, tự giác vào các hoạt động học tập.

- Hoạt động của con người luôn mang tính chất xã hội, tính cộng đồng. Điều đó cũng có nghĩa là hoạt động luôn luôn gắn liền với giao tiếp. Vì thế, giao tiếp cũng là một con đường cơ bản để hình thành và phát triển nhân cách.

d. Kết luận cho việc học tập và rèn luyện của bản thân

- Trước hết, phải nhận thức rõ được vai trò quyết định trực tiếp của hoạt động cá nhân đối với sự hình thành và phát triển nhân cách bản thân.

- Phải tích cực tham gia trực tiếp vào các hoạt động mới mẻ để trải nghiệm những kinh nghiệm những kinh nghiệm thực tiễn.

- Ở mỗi một giai đoạn nên xác định, xây dựng một kế hoạch hoạt động cụ thể. Kế hoạch hoạt động sẽ định hướng cho bản thân và mô hình hoá nhân cách của mình trong tương lai gần.

- Phải thường xuyên thay đổi các hình thức hoạt động và nâng cao dần mức đội hoạt từ dễ đến khó hơn, từ đơn giản đến phức tạp hơn, để có thể thử sức mình và trưởng thành hơn sau mỗi lần thử sức đó.

- Đặc biệt phải nhận thức và thực hiện hành động một cách tự giác, tự ý thức, tuyệt đối không tham gia hoạt động vì yêu cầu gián tiếp của xã hội, của người khác mà phải tham gia tích cực, độc lập dựa trên quan điểm của chính mình.

4.1.5. Giao tiếp và nhân cách

a. Định nghĩa giao tiếp

Cùng với hoạt động của cá nhân, giao tiếp cũng là một con đường quan trọng trong việc hình thành và phát triển nhân cách.

- Giao tiếp là sự tiếp xúc giữa người với người, trong quá trình đó con người trao đổi tư tưởng, tình cảm, thông tin, tác động qua lại lẫn nhau.

- Có thể xem giao tiếp là một dạng hoạt động đặc biệt của hoạt động vì trong giao tiếp con người có hoạt động với những người khác, nhưng trong giao tiếp vai trò của chủ thể và khách thể có thể chuyển hoá cho nhau.

b. Vai trò của giao tiếp đối với sự hình thành và phát triển nhân cách

Giao tiếp là một trong những con đường cơ bản để hình thành và phát triển nhân cách. Vì thế, giao tiếp có vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển nhân cách. Liên quan đến vấn đề này, nhà tâm lý học Xô viết B.F.Lômô đã viết : “Khi chúng ta nghiên cứu lối sống của một cá nhân cụ thể, chúng ta không thể chỉ giới hạn ở sự phân tích xem nó làm cái gì và làm như thế nào, mà chúng ta còn phải nghiên cứu xem nó giao tiếp với ai và giao tiếp như thế nào”.

Nói về vai trò của giao tiếp đối với sự hình thành và phát triển nhân cách, C.Mác nói : “Sự phát triển của một cá nhân được quy định bởi sự phát triển của tất cả các cá nhân khác mà nó giao lưu một cách trực tiếp hay gián tiếp với họ”.

- Trong hoạt động có đối tượng, đối tượng của hoạt động đều là những khách thể chứa đựng những đặc trưng tâm lý nhất định đã được “gửi” vào trong đó. Vì vậy, trong hoạt động có tượng, chủ thể tác động qua lại với những hiện tượng tâm lý riêng rẽ của loài người và biến đổi tương ứng với chúng. Trong hoạt động nói chung, ở chủ thể sẽ hình thành nên những đặc điểm tâm lý chi phối mối quan hệ giữa chủ thể và khách thể, chủ yếu như tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, năng lực,…

Trong hoạt động giao tiếp, đối tượng của hoạt động lại là những con người, những nhân cách trọn vẹn, trong giao tiếp diễn ra mối quan hệ giữa chủ thể với chủ thể, tức là mỗi chủ thể tác động qua lại với những tổng thể tâm lý phức tạp, sống động, có ý thức…Do đó, thông qua giao tiếp, ở chủ thể sẽ hình thành nên những thuộc tính có tính chất tổng hợp của nhân cách, và liên quan nhiều hơn đến mối quan hệ giữa con người với con người. Ví dụ như; niềm tin, định hướng giá trị, thái độ ân cần, tôn trọng, trung thực, lòng vị tha,…

→ Như vậy, hoạt động đối tượng liên quan nhiều hơn đến việc hình thành mặt năng lực của nhân cách, còn hoạt động giao tiếp liên quan nhiều hơn đến việc hình thành mặt đạo đức, ý thức, phẩm chất của nhân cách.

- Giao tiếp có ý nghĩa quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội cũng như mỗi cá nhân :

+ Đối với xã hội : Xã hội là cộng đồng người, sẽ không có xã hội nếu không có sự giao tiếp giữa người với người, giao tiếp phục vụ nhu cầu chung của xã hội, của một nhóm người trong xã hội, nhằm tổ chức, điều khiển, phối hợp những hoạt động chung, những thông tin giữa các nhóm, các tập thể tạo thành xã hội. Ví dụ: Hò kéo pháo

+ Đối với cá nhân : Giao tiếp là điều kiện tồn tại, là nhân tố quyết định phát triển tâm, nhân cách của mỗi cá nhân. Mác nói “Sự phát triển của một cá nhân được quy định bởi sự phát triển của tất cả các cá nhân khác mà nó giao lưu một cách trực tiếp và gián tiếp với cá nhân đó”. Giao tiếp phục vụ nhu cầu của từng thành viên trong xã hội.

- Có thể nói, nhu cầu giao tiếp là nhu cầu xã hội xuất hiện sớm nhất ở con người. Nếu nhu cầu này không được thoả mãn con người sẽ có những rung động tiêu cực, có những lo âu về một cái gì đó không hay.

+ Nếu giao tiếp của trẻ nhỏ với người lớn không đầy đủ về số lượng, nghèo nà về mặt nội dung thì sẽ dẫn tới những hậu quả nặng nề như trẻ sẽ bị trì trệ trong sự phát triển tâm lý cũng như thể chất.

+ Sự phát triển tâm lý của con người là quá trình họ lĩnh hội những kinh nghiệm xã hội - lịch sử, trẻ chỉ có thể lĩnh hội được những kinh nghiệm xã hội - lịch sử trong quá trình giao tiếp với những người xung quanh, chính trong quá trình giao tiếp với những người khác mà nhân cách con người được hình thành và phát triển và giao tiếp là nhân tố cơ bản của sự phát triển nhân cách đó.

- Thông qua giao tiếp con người học được cách đánh giá hành vi, thái độ của những người xung quanh, lĩnh hội được những tiêu chuẩn đạo đức của xã hội,…một cách trực tiếp từ cuộc sống vận dụng nó vào thực tiễn để tự đánh giá chính bản thân mình.

- Cũng nhờ giao tiếp mà con người tham gia vào các mối quan hệ xã hội, lĩnh hội những kinh nghiệm xã hội - lịch sử, và tổng hoà các mối quan hệ xã hội tạo thành bản sắc riêng của mỗi cá nhân.

- Giao tiếp còn thúc đẩy ở con người hình thành những hứng thú nhận thức và các hứng thú hoạt động khác nhau. Thông qua đó họ có điều kiện tự thể hiện mình, có điều kiện thoả mãn nhu cầu tự khẳng định mình của bản thân.

- Thông qua giao tiếp mà con người có thể nhận thức được bản thân, nhờ giao tiếp con người so sánh, đối chiếu những điều họ quan sát được ở chính mình với những điều họ quan sát được ở những người khác, cùng với những mong muốn ở những người xung quanh [nhất là những người gần gũi với họ] từ đó họ có điều kiện hình thành khả năng tự ý thức, tự điều chỉnh những hành vi của mình sao cho phù hợp với những những người khác, phù hợp với chuẩn mực đạo đức của xã hội. [Đây là một điều kiện bên trong cơ bản của tự giáo dục].

Như vậy, cùng với hoạt động thì giao tiếp giúp cho con người hoàn thiện nhân cách của mình.

c. Kết luận

- Cần tiến hành tổ chức, điều khiển giao tiếp của các cá nhân thật phong phú, theo đúng yêu cầu của xã hội.

- Phải phát triển tính cá thể, muốn vậy phải hiểu được những đặc điểm giao tiếp của đối tượng như; phạm vi giao tiếp, khách thể giao tiếp, tính chất giao tiếp, ảnh hưởng qua lại của các cá nhân ra sao,…

4.1.6. Tập thể và nhân cách

a. Khái niệm

- Nhóm là một tập hợp người được thống nhất lại theo mục đích chung. Hình thức phát triển cao nhất của nhóm là tập thể. Tập thể là một nhóm người, một bộ phận của xã hội được thống nhất lại theo mục đích chung, phục tùng các mục đích xã hội.

+ Tập thể cơ bản là những tổ chức hoạt động tương đối độc lập của con người. Ví dụ nhà trường là một tập thể cơ bản.

+ Tập thể cơ sở bao gồm những người ra nhập vào tập thể cơ bản với tư cách là một bộ phận của nó, nhưng mọi người trong tập thể cơ sở có quan hệ với nhau một cách trực tiếp khi thực hiện chức năng của mình. VD: Lớp học là tập thể cơ sở.

b. Vai trò của tập thể đối với sự hình thành và phát triển nhân cách.

Tập thể có vai trò rất quan trọng đối với sự phát triển nhân cách:

- Tập thể không chỉ là khách thể của sự giáo dục mà đồng thời nó còn là chủ thể của hoạt động giáo dục :

+ TT học sinh không chỉ thể hiện những yêu cầu của xã hội, của giáo dục, mà còn tự đề ra các yêu cầu cho các thành viên của mình.

+ Học sinh với tư cách là một thành viên trong TT, có thể tự mình ảnh hưởng tới các quan hệ xã hội trong TT, mỗi cá nhân không chỉ tự thực hiện những yêu cầu của TT mà còn đề ra các yêu cầu, tiêu chuẩn cho hành vi của TTvà của cá nhân. Những yêu cầu đó luôn tác động lẫn nhau, làm phong phú lẫn nhau.

+ TT không chỉ cùng nhau thực hiện những yêu cầu, kế hoạch đã đặt ra mà còn có thể đôn đốc, kiểm tra lẫn nhau.

+ Ảnh hưởng của tập thể đến cá nhân phụ thuộc vào mức độ phát triển của tập thể.

+ Các giai đoạn phát triển của cá nhân cũng ảnh hưởng đến sự tác động của TT đến cá nhân.

- Có thể nói, tác động của TT đến nhân cách trước hết phụ thuộc vào quá trình hoạt động cùng nhau :

+ Hoạt động cùng nhau có ý nghĩa quan trọng ở chỗ nó tạo ra sự tác động qua lại giữa các cá nhân, tạo ra sự hợp tác có tính chất xã hội cả ở hoạt động bên ngoài lẫn hoạt động bên trong, do vậy nó thúc đẩy sự phát triển của tập thể, thúc đẩy sự hình thành chủ nghĩa xã hội của TT.

+ Hoạt động cùng nhau có thể có nhiều mức độ khác nhau :

● Mức độ 1: Hoạt động của cá nhân vượt qua khuôn khổ của nhu cầu về chính mình một cách tương đối, có thể giới hạn về nhu cầu với một người khác. Ban đầu có thể tiếp nhận từ người đó một tác động hoặc có thể gắn bó về thời gian, không gian hoạt động. Nhưng ban đầu sự hoạt động, tác động lẫn nhau còn chưa thường xuyên.

● Mức độ 2: Hoạt động được thể hiện như là sự phân chia trao đổi lẫn nhau, đồng thời cũng gắn với sự phân chia, trao đổi phương tiện và đối tượng hoạt động. Hoạt động cùng nhau dẫn đến sự cần thiết phải có kế hoạch, tổ chức, hợp tác một cách có ý thức. Vì vậy, hoạt động cần có sự điều chỉnh mục đích chung, cần có sự chú ý đến tiêu chuẩn chung, cần có sự phối hợp với nhau, từ đó hoạt động cùng nhau sẽ nâng cao ảnh hưởng lẫn nhau trong TT.

● Mức độ 3: Hoạt động cùng nhau trở thành hoạt động xã hội một cách trực tiếp và có ý thức; các cá nhân cùng hướng tới việc đạt được mục đích, kết quả, đánh giá, quan điểm chung, từ đó hoạt động cùng nhau của TT có ảnh hưởng rõ rệt nhất tới nhân cách của cá nhân.

+ Tính chất của hoạt động, mục đích, yêu cầu xã hội của hoạt động và yêu cầu, mức độ sự cộng tác cần thiết trong hoạt động và cả loại hình hoạt động đều ảnh hưởng đến đặc điểm quan hệ xã hội của các cá nhân trong TT.

+ Đến lượt mình các quan hệ xã hội lại tạo điều kiện quan trọng để chuyển hoá một cá nhân thành một nhân cách, thông qua quan hệ xã hội đó mà bản thân có cơ hội phát triển thông qua các hướng sau đây :

● Ảnh hưởng đến tính tích cực, sáng tạo và sự tham gia có trách nhiệm của cá nhân vào việc lập kế hoạch, thực hiện kế hoạch.

● Ảnh hưởng đến tính đồng đội, sự sẵn sàng giúp nhau giữa các cá nhân, các nhóm, ảnh hưởng đến sự quan tâm, tin cậy lẫn nhau và đoàn kết giữa các cá nhân.

● Ảnh hưởng đến sự nỗ lực chung, nhằm tạo ra khả năng, thành tích của cá nhân và của TT

● Ảnh hưởng tới sự giáo dục lẫn nhau và tự giáo dục của cá nhân và quá trình hoạt động cùng nhau. Nói cách khác, nó đồng nhất hoá một cách có ý thức của cá nhân với nhóm, với TT, với các nhiệm vụ của TT.

- Cơ chế của sự tác động mạnh mẽ nhất của TT đến sự phát triển nhân cách cá nhân là dư luận xã hội, truyền thống tập thể, bầu không khí tâm lý và đạo đức của TT.

+ Dư luận xã hội là trạng thái ý thức của xã hội bao hàm thái độ [kín đáo hoặc rõ rệt] của con người đối với các hiện tượng và các sự kiện của hoạt động xã hội đối với hoạt động của các nhóm xã hội và mỗi cá nhân.

+ Dư luận xã hội là phán đoán, là ý kiến chung của nhiều người về một vấn đề, một sự kiện, một TT, hoặc một cá nhân nào đó. Dư luận xã hội có thể ở phạm vi rộng hoặc hẹp, nội dung có thể tích cực hoặc tiêu cực, tác động có thể âm tính hoặc dương tính.

+ Dư luận xã hội khác tin đồn ở chỗ, dư luận xã hội bao giờ cũng mang tính công khai, chính thức, nó được biểu hiện ở những lập luận khác nhau, xuất hiện trong quá trình trao đổi ý kiến, tranh cãi, thảo luận, đánh giá. Tin đồn thì ngược lại.

+ Trong quá trình giao tiếp giữa các thành viên trong TT luôn luôn diễn ra sự trao đổi thông tin, ý nghĩ, tư tưởng, từ đó hình thành nên hệ thống giá trị tư tưởng, định hướng giá trị, những nhận định chung. Thông qua đó mỗi cá nhân tiếp thu được những kinh nghiệm xã hội, giá trị xã hội.

Dư luận xã hội là sự kết tinh những yêu cầu của TT đối với từng thành viên và cả những yêu cầu của cá nhân đối với TT và đối với chính mình. Như vậy, thông qua dư luận của tập thể, tập thể biến yêu cầu của xã hội thành yêu cầu của cá nhân, cũng nhờ vậy mà những yêu cầu của xã hội, giá trị của xã hội được tập thể thừa nhận trở thành tiêu chuẩn ảnh hưởng đến nhân cách mỗi cá nhân.

+ Nhận xét: TT càng phát triển, dư luận của TT càng được trao đổi công khai, có tổ chức và bình đẳng, càng dễ thống nhất và trở thành phương trâm kiểm tra hành vi của cá nhân trong TT, điều chỉnh hành vi của cá nhân.

Ngược lại, cá nhân càng gắn bó với TT, càng có nhu cầu được TT thừa nhận, tôn trọng, khen ngợi. Nhu cầu này thúc đẩy cá nhân tiếp thu và chấp nhận những yêu cầu của TT, biến nó thành những yêu cầu riêng.

Mặt khác, dư luận xã hội của tập thể cũng giúp phán đoán của cá nhân bớt chủ quan, thiên vị, trở nên khách quan, phù hợp với những yêu cầu chung.

Con người càng cảm thấy gắn bó với TT, càng cảm thấy an toàn trong TT, thì vị thế của anh ta trong TT càng bền vững, từ đó kéo theo mục đích hoạt động, những mong muốn, xúc cảm và cả tư duy của anh ta càng phong phú hơn.

Trong một TT tốt, TT phát triển ở giai đoạn cao, cá nhân được giáo dục về tình bạn, tình đồng đội, tinh thần đoàn kết rộng rãi, sự tôn trọng ý kiến của TT, sự tôn trọng và sẵn sàng tôn trọng ý kiến của bạn bè khi cần, nó còn rèn luyện cho con người nhiều phẩm chất, tính cách tốt như; ham hiểu biết, lòng yêu lao động, kiên trì, tự chủ, trung thực, độc lập,…

c. Kết luận

- Phải tổ chức, điều khiển tác động của tập thể đến cá nhân, phải tổ chức các hoạt động cùng nhau trong TT.

- Phương pháp tổ chức phải hấp dẫn và phải lựa chọn những công việc có ý nghĩa xã hội. Vì hoạt động của tập thể không chỉ cần thiết để TT tồn tại mà còn cần thiết cho sự phát triển của mỗi người, điều quan trọng là phải kích thích, lôi kéo các cá nhân tham gia vào TT.

- Để tác động của TT đến cá nhân có hiệu quả phải tổ chức, xây dựng dư luận tập thể lành mạnh, tích cực.

- Phải tổ chức các tác động của tập thể đến từng cá nhân, huy động những người này tác động đến những người khác.

- Phải tổ chức đúng đắn hệ thống lãnh đạo và phục tùng lẫn nhau.

Tóm lại, cả sáu yếu tố : sinh thể, môi trường, giáo dục, hoạt động, giao tiếp, tập thể đều tác động đến sự hình thành và phát triển nhân cách, nhưng có vai trò không giống nhau. Theo quan điểm của tâm lý học Mácxít, yếu tố sinh thể giữ vai trò làm tiền đề; yếu tố môi trường xã hội có vai trò quyết định; yếu tố giáo dục giữ vai trò chủ đạo; hoạt động cá nhân có vai trò quyết định trực tiếp; giao tiếp và tập thể giữ vai trò quan trọng và căn bản trong việc hình thành và phát triển nhân cách.

4.2. Tự giáo dục hay tự hoàn thiện nhân cách

4.2.1. Định nghĩa

- Con người là một thực thể tích cực, có khả năng cải tạo hoàn cảnh xung quanh, đồng thời có khả năng tự uốn nắn, cải tạo bản thân để ngày một hoàn thiện hơn.

- Tự hoàn thiện nhân cách hay chính xác là tự giáo dục là một hoạt động tự giác có hệ thống của cá nhân, nhằm hình thành cho mình những phẩm chất nhân cách có giá trị xã hội, khắc phục những thiếu sót của hành vi, những nét, những phẩm chất xấu để tự hoàn thiện mình, đáp ứng yêu cầu của xã hội và kế hoạch phát triển của cá nhân.

- Tự giáo dục là dạng cao nhất của hoạt động vì trong tự giáo dục chủ thể và khách thể của hoạt động đồng nhất với nhau.

4.2.2. Biểu hiện của tự hoàn thiện nhân cách

- Tự giáo dục là yếu tố quyết định trực tiếp đối với sự phát triển nhân cách cá nhân. So với hoạt động và giao tiếp, nó có ý nghĩa to lớn hơn vì :

+ Tự giáo dục nhằm mục đích chuẩn bị tốt hơn nghĩa vụ xã hội cho mỗi cá nhân, Lênin cho rằng “Tự giáo dục của thanh niên là một công việc có ý nghĩa đặc biệt, nó giúp cho con người xã hội hoá trở thành một nhân cách”.

+ Thực tiễn đã chứng minh khả năng to lớn của tự giáo dục, đã có không ít các nhà khoa học, hồi nhỏ ít được giáo dục và học tập nhưng nhờ sự nỗ lực lớn ở tuổi thanh niên và lúc trưởng thành mà nhân cách của họ được phát triển cao trở thành những nhân vật vĩ đại. [Lepxtonxtoi, Thầy Nguyễn Ngọc Ký]

- Việc tự giáo dục thực sự cần thiết cho cả xã hội và cho mỗi cá nhân :

+ Với cá nhân : Khi con người phát triển về thể lực, trí tuệ, đạo đức, khi sự hiểu biết, hoạt động và tiếp xúc xã hội của cá nhân được mở rộng và trở nên sâu sắc hơn thì cá nhân sẽ nảy sinh nhu cầu có tính chất hai mặt : Một mặt nảy sinh những đòi hỏi, những hứng thú mới cần được thoả mãn; Một mặt lại nảy sinh nhu cầu loại trừ những thiếu xót của bản thân, nhất là những thiếu xót làm cản trở cá nhân đạt được những mục tiêu mới cao hơn, chính nhu cầu thứ hai này đã thúc đẩy con người rèn luyện để thay đổi và hoàn thiện mình.

Con người còn là một thực thể có ý thức, biết hướng tới tương lai. Do vậy mỗi người không chỉ tự chuẩn bị cho mình, đáp ứng những yêu cầu trước mắt, mà còn chuẩn bị cho cả tương lai. Vì thế mà con người tích cực học tập và rèn luyện.

+ Với xã hội : Xã hội và tập thể luôn luôn phát triển, luôn đề ra cho các thành viên của mình những yêu cầu mới ngày càng tăng, điều này làm nảy sinh ở con người ý thức về sự cần thiết phải rèn luyện bản thân, con người phải tính đến các yêu cầu của xã hội, phải tự hoàn thiện mình.

Con người luôn luôn phải tham gia vào một lĩnh vực hoạt động nhất định trong xã hội, mỗi một lĩnh vực hoạt động đều đề ra cho con người những yêu cầu nhất định về sức lực, trí tuệ, ý trí, các phẩm chất,…Con người phải luôn tự hoàn thiện mình để có thể đáp ứng được các yêu cầu đó.

- Cá nhân càng phát triển, thì tự giáo dục càng có vai trò to lớn hơn, nổi bật hơn và có hiệu lực hơn. Mọi tác động bên ngoài đều được chuyển hoá vào cá nhân thông qua tự giáo dục.

4.2.3. Điều kiện để tự giáo dục có hiệu quả

- Cơ thể phát triển đến một mức độ nhất định như trí tuệ, tâm lý, ý thức, ý chí,…

- Động cơ của tự giáo dục là các mâu thuẫn [mâu thuẫn giữa yêu cầu của xã hội với mức độ phát triển hiện tại của cá nhân], cá nhân phải thấy được những mặt mạnh, mặt yếu của bản thân. Khi nhận thức được những yêu cầu của xã hội mà mình chưa đáp ứng được, phải cảm thấy cần thiết và nảy sinh nhu cầu muốn thay đổi.

Như vậy, cá nhân phải nhận thức được các yêu cầu của xã hội, thấy được các yêu cầu đó là cần thiết với chính bản thân mình, khi đó xuất hiện nhu cầu muốn thay đổi bản thân, tin vào khả năng có thể thay đổi được của bản thân kết hợp với khả năng tự ý thức luôn ở mức cao, từ đó giúp cá nhân nhận thức được mặt mạnh, mặt yếu của mình. Đến đây, cá nhân mới có thể tiến hành tự giáo dục đạt kết quả cao.

- Phải biết xây dựng kế hoạch và biện pháp tự giáo dục

- Phải có sự điều khiển, ủng hộ, giúp đỡ của tập thể.

4.2.4. Kết luận sư phạm

- Giúp cho học sinh đánh giá đúng bản thân và có thái độ phê phán đúng mức về bản thân;

- Giúp học sinh có lòng mong muốn, tin vào sự thay đổi của bản thân;

- Giúp học sinh có kế hoạch và tìm được biện pháp tích cực để rèn luyện;

- Giúp học sinh thấy được những mâu thuẫn nội tại của bản thân và có nhu cầu giải quyết những mâu thuẫn ấy để hoàn thiện hơn;

- Tập thể phải khuyến khích, động viên sự tự giáo dục của cá nhân, thừa nhận sự thay đổi tích cực của cá nhân.

4.3. Những sai lệch trong sự phát triển nhân cách

Phát triển nhân cách là quá trình cá thể hóa ý thức xã hội. Đó là quá trình cá nhân tiếp thu, lĩnh hội nền văn hóa xã hội để trở thành những phẩm chất, năng lực người. Tuy nhiên, trong quá trình này, không phải không có những sai lệch nhất định. Những sai lệch đó được biểu hiện ra bên ngoài bằng những hành vi lệch chuẩn.

4.3.1. Chuẩn mực của hành vi

a. Góc độ xem xét chuẩn mực của hành vi

Có ít nhất 3 góc độ để xem xét chuẩn mực hành vi :

- Chuẩn mực xét về mặt thống kê : đại đa số các thành viên trong cộng đồng có hành vi tương tự như nhau, trong các hoàn cảnh xác định nào đó thì hành vi đó được xem xét như là chuẩn mực. Những hành vi nào khác như vậy thì được gọi là lệch chuẩn.

- Chuẩn mực hướng dẫn hay quy ước do cộng đồng hay do xã hội đặt ra. Loại chuẩn mực này được đưa ra trên cơ sở những yêu cầu chung của cộng đồng đối với từng thành viên [pháp luật, đạo đức, truyền thống,...]. Những hành vi nào khác với hướng dẫn, quy định thì được gọi là hành vi lệch chuẩn.

- Chuẩn mực chức năng : loại chuẩn mực này được xác định ở mỗi cá nhân. Mỗi cá nhân khi hành động đều đặt ra mục đích cho hành động của mình. Vì vậy, một hành vi được xem là hợp chuẩn là hành vi phù hợp với mục đích đặt ra. Còn hành vi không phù hợp với mục đích đặt ra là hành vi lệch chuẩn.

Như vậy, sự hợp chuẩn hay lệch chuẩn của một hành vi không phải do cá nhân phán xét mà phải xem xét hành vi đó có được môi trường chấp nhận hay không.

b. Các mức độ sai lệch hành vi

Có hai mức độ sai lệch hành vi :

- Sai lệch ở mức độ thấp và chỉ ở một số hành vi : cá nhân có những hành vi không bình thường nhưng không ảnh hưởng tới hoạt động chung của cộng đồng, đến đời sống cá nhân và gia đình họ. Mức độ này chưa có gì trầm trọng, mọi người xung quanh vẫn có thể chấp nhận được tuy họ không thật sự thoải mái.

- Sai lệch ở mức độ cao và ở hầu hết các hành vi của cá nhân, từ hành vi trong sinh hoạt đến lao động sản xuất, vui chơi, giải trí,...Những hành vi sai lệch ở mức độ này ảnh hưởng đến đời sống cá nhân họ và hoạt động chung của cộng đồng. Sai lệch ở mức độ này thường là các rối loạn hành vi bệnh lý, cần có sự chuẩn đoán và chữa trị của y tế.

4.3.2. Các loại sai lệch hành vi và cách khắc phục

Căn cứ vào mức độ nhận thức và chấp nhận chuẩn mực đạo đức, có thể chia làm hai loại sai lệch hành vi :

- Sai lệch thụ động : Những sai lệch hành vi do cá nhân không nhận thức đầy đủ hoặc nhận thức sai các chuẩn mực đạo đức xã hội. Ví dụ, người quá cẩn thận đến nhà ai mời uống nước cũng không dám uống vì sợ mắc bệnh truyền nhiễm.

Cách khắc phục : Với những người có hành vi sai lệch do không hiểu biết đầy đủ về chuẩn mực, cần cung cấp thêm kiến thức về chuẩn mực đạo đức cho họ. Đối với những người do hiểu sai chuẩn mực hoặc chưa chấp nhận chuẩn mức, cần có sự thuyết phục từ từ để họ hiểu đúng chuẩn mực, từ đó sẽ tự điều chỉnh hành vi cho phù hợp. Đối với những người bước đầu có biểu hiện bệnh lý, cần có thời gian và sự tiếp xúc nhiều để họ nhận thấy sự khác thường trong hành vi của mình, từ đó có hướng khắc phục.

- Sai lệch chủ động : Những sai lệch hành vi do cá nhân cố ý làm khác đi so với người khác và so với chuẩn mực đạo đức xã hội. Ở đây cá nhân có thể nhận thức được yêu cầu của chuẩn mực đạo đức nhưng vẫn cố làm theo ý mình, mặc dù biết là không phù hợp. Nguyên nhân là do cá nhân không kiềm chế nổi chu cầu của mình, do ý thức tuân theo chuẩn mực còn yếu hoặc do chuẩn mực của thể chế xã hội chưa nghiêm.

Cách khắc phục : Đối với loại sai lệch hành vi chủ động, cần có sự giáo dục thường xuyên của cộng đồng; dư luận lên án của cộng đồng, sự trừng phạt của cộng đồng, tích cực ngăn ngừa sự sai lệch hành vi bằng cách tạo ra môi trường cộng đồng đoàn kết, trong sạch, không có cơ hội cho các hành vi lệch chuẩn xuất hiện.

Tóm lại, sự sai lệch hành vi gây nên hậu quả xấu cho xã hội và cho mỗi cá nhân. Nó có thể gây thiệt hại về kinh tế, mất trật tự xã hội, tổn thương tâm lý, tinh thần và thể xác, suy thoái nhân cách. Vì thế cần tăng cường giáo dục hành vi cho con người ngay từ nhỏ, chú trọng ngăn ngừa các hành vi sai lệch và trừng phạt thích đáng các hành vi sai lệch do cố ý gây hậu quả nghiêm trọng.

* TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Quang Uẩn [Chủ biên], Nguyễn Văn Lũy, Đinh Văn Vang, Giáo trình Tâm lý học đại cương, NXB Đại học sư phạm, 2007.

2. Nguyễn Xuân Thức [Chủ biên], Giáo trình Tâm lý học đại cương, NXB Đại học sư phạm, 2007.

3. Ngô Minh Duy, Tâm lý học đại cương [Tài liệu lưu hành nội bộ], Học viện Phật giáo Việt Nam tại TP. HCM.

4. Nguyễn Văn Tường, Đề cương bài giảng tâm lý học nhân cách, 2010.

5. Nguyễn Văn Tường, Đề cương bài giảng tâm lý học nhận thức 2010.

#Blog #hoànthiện #Chiasẻ #giáodục #Nhâncách #Hoànthiện #Tựgiáodục

Post not marked as liked