Chưa quy chuẩn và thống nhất
Tuy nhiên việc sử dụng tên nhân vật lịch sử để đặt tên đường phố lại chưa được thống nhất và không quy chuẩn. Chẳng hạn theo phân tích của Đại tá, PGS.TS Dương Hồng Anh, Phó Viện trưởng Viện Lịch sử quân sự Việt Nam, các phố Lý Thái Tổ, Lê Thái Tổ là lấy miếu hiệu của các vị vua. Lý Thái Tổ tức Lý Công Uẩn, Lê Thái Tổ tức Lê Lợi. Điều đó hoàn toàn hợp lý cũng như các phố Trần Nhân Tông, Lê Thánh Tông... Tuy nhiên, với nhiều trường hợp khác lại không tuân theo quy chuẩn như vậy.
Phố Hai Bà Trưng là tuyến phố sớm định vị trong tâm thức của người Hà Nội nhưng có lẽ do quá quen không chỉ với người Hà Nội nên tên Hai Bà Trưng chứ không phải là Trưng Trắc và Trưng Nhị được sử dụng phổ biến cho dù tên gọi này hoàn toàn không chính xác khi thậm chí nhiều em học sinh còn lầm tưởng Hai Bà Trưng là tên một nhân vật chứ không phải là tên gọi chung 2 nhân vật khác nhau.
Hoặc chẳng hạn như tên phố Trần Hưng Đạo, một nhân vật có vị trí đặc biệt trong lịch sử Việt Nam. Tên thật của ông là Trần Quốc Tuấn, được vua Trần sắc phong tước vị là Hưng Đạo Đại vương, do đó Trần Hưng Đạo không phải là tên, cũng không phải tước vị chính thức.
Từ những trường hợp cụ thể trên, câu hỏi đặt ra là như vậy, xét về quy chuẩn chúng ta đang chọn tên hay tước vị, miếu hiệu của danh nhân để đặt tên phố?
Một bất cập khác trong việc lựa chọn tên danh nhân đặt cho các tuyến phố, con đường của Hà Nội hiện nay, theo GS Phan Huy Lê đó là xu hướng đặt tên các danh nhân thời hiện đại nhiều hơn là các nhân vật lịch sử lâu đời. Theo quan điểm cá nhân, GS Phan Huy Lê cho rằng cần bổ sung nhiều hơn tên của các nhân vật lịch sử thời kỳ phong kiến vì: “Tôi thấy gần đây chúng ta mới bổ sung tên chúa Nguyễn Hoàng để đặt tên đường. Đây là người có công rất lớn trong việc mở rộng bờ cõi nước ta về phía Nam đến miền Trung. Tuy nhiên vẫn chưa có tên của chúa Nguyễn Phúc Chu là người đã mở rộng địa bàn của nước Việt đến tận miền Nam. Các đời chúa Trịnh, cũng có công đã mở rộng, quy hoạch lại địa giới Hà Nội”.
Mặc dù nhiều đường phố mới chưa có tên để đặt do cạn kiệt quỹ tên, theo lý giải của ngành văn hóa Hà Nội, nhưng có vẻ như chúng ta đang bỏ sót nhiều danh nhân lịch sử có vai trò rất lớn trong lịch sử dân tộc trong cả một giai đoạn.
Rõ ràng, nếu thống kê rà soát và nghiên cứu lại hệ thống danh nhân, nhân vật lịch sử suốt chiều dài lịch sử dân tộc thì kho dữ liệu tên của chúng ta không hề thiếu và chưa sử dụng hết.
Cần có biển chú giải tên phố
Một bất cập nữa trong việc lựa chọn tên danh nhân để đặt tên phố nhưng lại chưa được nhiều người dân biết tới như Nguyễn Khắc Cần, Phan Bá Vành, Vũ Thạnh…
Nhiều nhà nghiên cứu văn hóa cho rằng nên có thêm phần giải thích, nói rõ về tên nhân vật được đặt cho tuyến phố, đường. Không chỉ người dân sẽ biết thân thế nhân vật được đặt tên cho phố là ai mà ngay cả du khách cũng có thể hiểu thêm về phố phường Hà Nội, về lịch sử Việt Nam qua danh tính từng nhân vật.
Về câu chuyện này, Phó Giám đốc Sở VHTT Trương Minh Tiến cho hay, từ năm 2012 Hà Nội đã thí điểm làm biển chú giải tên phố, tuy nhiên đây mới dừng ở đề án thí điểm với nguồn kinh phí xã hội hóa từ sự tài trợ của tập đoàn FPT. “Xét thấy đây là việc cần thiết, tới đây sở sẽ trình xin chủ trương UBND Thành phố để lập đề án gắn biển chú thích tên đường cho tất cả các tuyến phố của Hà Nội. Khi đó thì việc lập biển cho tên phố mới triển khai đồng bộ và thống nhất” ông Tiến cho hay.
Việc lấy tên người đặt tên cho đường, phố là một lựa chọn nhân văn để vinh danh những cá nhân đã có nhiều đóng góp cho dân tộc đất nước và đã được lịch sử ghi nhận. Tuy nhiên, nếu chọn tên mà không có sự chuẩn bị chu đáo, kỹ lưỡng, không theo một quy chuẩn nào sẽ dẫn tới lúng túng, bế tắc, thậm chí lợi bất cập hại. Bởi theo PGS Dương Hồng Anh: “Việc đặt tên với mục đích tôn vinh các danh nhân mà thiếu các sự kiện lịch sử, thiếu việc làm giàu hình ảnh và văn hóa cho thành phố thì ngay cả mục đích tôn vinh cũng không đạt được kết quả như mong muốn”.
Sở Văn hóa - Thể thao thành phố - Cơ quan thường trực Hội đồng đặt, đổi tên đường ở TP HCM vừa báo cáo UBND thành phố về việc 38 đường trên địa bàn bị đặt sai tên. Trong đó, 19 tên đường sau khi lấy ý kiến Hội Khoa học lịch sử thành phố, Sở kiến nghị phải đổi theo đúng tên nhân vật lịch sử.
Đường Trương Quốc Dung, đoạn giao với đường Nguyễn Văn Trỗi, quận Phú Nhuận, có tên đúng phải là Trương Quốc Dụng. Ảnh: Mạnh Tùng.
PGS Lê Trung Hoa [nhà nghiên cứu địa danh học, Ủy viên thường trực Hội đồng đặt tên đường TP HCM] cho biết tên đường bị đặt sai một phần do những người làm bảng tên đã phát âm không đúng hoặc nhầm lẫn nên in bảng tên theo cách hiểu của họ.
Ngoài ra, tên đường không chính xác còn do chính Hội đồng đặt đổi tên đường nhầm lẫn, đặt không đúng. Ví dụ Hoàng Đức Lương, Tôn Thất Đàm, Kha Vạng Cân bị nhầm thành Hoàng Đức Tương [quận 11], Tôn Thất Đạm [quận 1], Kha Vạn Cân [quận Thủ Đức].
Cuối cùng tên đường sai do yếu tố lịch sử, chủ yếu là kiêng kỵ phạm húy. Chẳng hạn, Ngô Thì Nhậm, danh sĩ đời Hậu Lê trùng với tên thật vua Tự Đức là Nguyễn Phúc Hồng Nhậm, khi lên ngôi đổi tên Nguyễn Phúc Thì. Do đó, tên đường phải đặt là Ngô Thời Nhiệm. Đường Lê Thánh Tông trùng với tên thật vua Thiệu Trị là Nguyễn Phúc Miên Tông nên sửa thành Lê Thánh Tôn.
"Tên đường không đúng cần phải sửa lại để thể hiện sự tôn trọng với nhân vật được đặt tên, với lịch sử", PGS Hoa nói và bày tỏ sự cân nhắc tên đường nào cần phải sửa ngay, tên đường chưa cần thiết đổi, để tránh gây xáo trộn đời sống người dân, đặc biệt thủ tục hành chính.
Tên đường Ngô Thời Nhiệm, quận 3 [tên đúng Ngô Thì Nhậm], được Hội Khoa học lịch sử TP HCM đề xuất giữ nguyên. Ảnh: Mạnh Tùng.
GS Võ Văn Sen, Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử TP HCM, cho hay mỗi giai đoạn lịch sử có những lý do cả chủ quan lẫn khách quan khiến việc đặt tên đường chưa chính xác. "Không thể viện cớ tên đường sai từ quá lâu, gọi quen rồi nên không cần thay đổi, mà phải xác định tên sai cần phải sửa", ông Sen nói.
Hội Khoa học lịch sử TP HCM được giao thẩm định 38 tên đường chưa chính xác. Quá trình thẩm định, Hội nêu ý kiến một số tên đường cần phải đổi theo đúng tên nhân vật lịch sử. Điển hình như đường Kha Vạn Cân [tên đúng Kha Vạng Cân], Lương Nhữ Học [Lương Như Hộc], Trương Quốc Dung [Trương Quốc Dụng]...
Với một số tên, Hội cho rằng chưa đúng nhưng không nhất thiết phải đổi. Bởi ngoài việc tôn trọng tính chính xác của tên nhân vật, sự kiện lịch sử cũng phải quan tâm đến yếu tố đặc trưng văn hóa người Sài Gòn - Gia Định nói riêng, Nam Bộ nói chung trong phát âm chữ Hán. Việc đổi tên sẽ gây ra những nhiêu khê hành chính không cần thiết.
Chẳng hạn, không cần đổi Hà Tôn Quyền [quận 11] sang Hà Tông Quyền, Lê Thánh Tôn [quận 1] thành Lê Thánh Tông, Ngô Thời Nhiệm [quận 3] thành Ngô Thì Nhậm, Tôn Đản [quận 4] thành Tông Đản. Nếu các tên đường này phải đổi, Hội Khoa học lịch sử TP HCM cho rằng, nhiều địa danh hành chính liên quan các từ Phước - Phúc, Cảnh - Kiểng, Tông -Tôn, Vũ - Võ, Châu - Chu, Chính - Chánh... cũng cần được điều chỉnh để có sự thống nhất tổng thể.
PGS Tôn Nữ Quỳnh Trân, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu đô thị và phát triển cho biết, việc đổi tên gây ra một số khó khăn cho người dân về giấy tờ tùy thân, địa chỉ nhà đăng ký sử dụng điện, nước, điện thoại... Song việc đổi tên ở khía cạnh nào đó giúp người dân có những thuận lợi, nhất là tên đường mới hay, ý nghĩa hơn.
Cũng theo bà Trân, hiện TP HCM có hơn 1.700 đường mang tên tạm hoặc đủ điều kiện được đặt tên nhưng chưa có tên. Do đó quỹ tên đường ở TP HCM cần được mở rộng với các nhân vật lịch sử ở địa phương, Bà mẹ Việt Nam anh hùng, tên các hải đảo của đất nước, các mỹ từ...
Đường Nguyễn Văn Tráng [quận 1] được đề xuất đổi thành Phạm Văn Tráng. Ảnh: Mạnh Tùng.
Sở Văn hóa - Thể thao TP HCM cho rằng quy trình đặt tên đường của thành phố đang thực hiện ngày càng chặt chẽ. Mỗi tên đường sau khi được đề xuất đều lấy ý kiến các cơ quan, ban ngành, các thành phần xã hội, các nhà khoa học, hội đồng thẩm định... để không xảy ra sai sót tương tự.
Hiện việc đặt đổi tên đường làm theo Nghị định 91 của Chính phủ. HĐND tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có thẩm quyền quyết định đặt tên, đổi tên đường, phố, công trình công cộng có quy mô lớn, có ý nghĩa quan trọng.
UBND cấp tỉnh có nhiệm vụ lập Hội đồng tư vấn về đặt tên, đổi tên đường, phố và công trình công cộng, giúp nghiên cứu xác lập ngân hàng tên; lên danh mục tên các đường, phố và công trình công cộng cần đặt hoặc đổi tên; lấy ý kiến cơ quan chuyên môn, tổ chức đoàn thể, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam...
Nghị định 91 cũng quy định không đổi tên đường, phố và công trình công cộng có tên gọi quen thuộc, gắn bó với lịch sử - văn hóa của dân tộc, địa phương và ăn sâu trong tiềm thức, tình cảm của nhân dân qua nhiều thế hệ.
Trường hợp đường, phố và công trình công cộng đã đặt tên mà xét thấy không có ý nghĩa lịch sử - văn hóa, không phù hợp với thuần phong mỹ tục, không phải là nhân vật tiêu biểu của đất nước hoặc địa phương, gây ảnh hưởng, tác động xấu trong xã hội thì phải đổi tên, nhưng cần xem xét thận trọng.
Nghị định quy định không đặt tên đường, phố hoặc công trình công cộng bằng các tên gọi khác nhau của một danh nhân trên cùng một địa bàn đô thị. Trong trường hợp đặc biệt cần xem xét từng trường hợp cụ thể gắn với các mốc lịch sử trong cuộc đời hoạt động của danh nhân để có phương án phù hợp.
Hữu Công - Mạnh Tùng