BỘ Y TÊ KỸ THUẬT BÀO CHÊ - VÀ SINH DIẠỊC HỌC CÁC DẠNG THUỐC SÁCH DÙNG ĐÀO TẠO DƯỢC s ĩ ĐẠI HỌC ■ Tập 1 > a ■ KY THUẠT BAO CHE VA SINH DƯỢC HỌC CÁC DẠNG THUỔC (Sách dùng đào tao dược sĩ đại hoc) MÃ SỐ: Đ 20 z 04 TẬP I NHÀ XUẤT BẢN Y HỌC HÀ NỘI - 2006 ■ CHỦ BIÊN: PGS.TS. Võ Xuân Minh - PGS.TS. Phạm Ngọc Bùng CÁC TÁC G IẢ: PGS.TS. Phạm Ngọc Bùng TS. Hoàng Đức Chước TS. Nguyễn Đăng Hòa PGS.TS. Võ Xuân Minh THAM G IA TỔ CHỨC BẢN TH ẢO : TS. Nguyễn Mạnh Pha ThS. Phí Văn Thâm © Bản quyền Thuộc Bộ Y tế (Vụ Khoa học và Đào tạo) LỜI NÓI ĐẦU Thực hiện Nghị định 43/2000 /NĐ-CP ngày 30/8/2000 của chính phủ quy định chi tiết và hưóng dẫn triển khai Luật giáo dục, Bộ Giáo dục & Đào tạo và Bộ Y tế đã phê duyệt, ban hành chương trình khung cho đào tạo Dược sĩ Đại học. Bộ Y tế tổ chức thẩm định sách và tài liệu dạy - học các môn cơ sở và chuyên môn theo chương trình mới nhằm từng bước xây dựng bộ sách chuẩn trong công tác đào tạo Dược sĩ đại học của Ngành Y tế. Cùng với sự phát triển của các ngành khoa học kỹ thuật khác, trong những năm qua, kỹ thuật bào chế đã có những bước tiến đáng kể. Từ thập kỷ 70 của thế kỷ 20, sinh dược học bào ch ế ra đời đã đánh dấu bước chuyển về chất từ bào ch ế quy ước sang bào ch ế hiện đại. Nhiều kỹ thuật bào chế và các dạng thuốc mới đã ra đời, đáp ứng nhu cầu dùng thuốc ngày càng cao của người bệnh. Để giúp sinh viên cập nhật được kiến thức, Bộ môn Bào chế Trường Đại học Dược Hà Nội đã biên soạn bộ giáo trình "Kỹ thuật bào ch ế và sinh dược học các dạng thuốc", bước đầu bổ sung những hiểu biết về sinh dược học bào chế, một số kỹ thuật và dạng thuốc mới. Bộ sách bao gồm 13 chương chia làm 2 tập, được sắp xếp theo hệ phân tán của các dạng thuốc. Mỗi chương được trình bày nổi bật các nội dung: mục tiêu, nội dung chuyên môn; đảm bảo 4 yêu cầu cơ bản về kiến thức, tính chính xác và khoa học, cập nhật tiến bộ khoa học kỹ thuật vận dụng thực tiễn. Phần câu hỏi lượng giá đi kèm từng chương được biên soạn thành một tập riêng. Một số kiến thức chuyên sâu sẽ được trình bày trong các chuyên đề sau đại học. Ngoài việc dùng làm tài liệu học tập cho sinh viên, bộ sách cũng rất bổ ích cho các bạn đồng nghiệp trong và ngoài ngành. Bộ sách đã được Hội đồng chuyên môn thẩm định sách giáo khoa và tài liệu dạy - học chuyên ngành Dược của Bộ Y tế thẩm định và được Bộ Y tế ban hành làm tài liệu dạy - học chính thức của Ngành Y tế trong giai đoạn hiện nay. Vụ Khoa học và Đào tạo xin chân thành cảm ơn các giảng viên Bộ môn Bào chếTrường Đại học Được Hà Nội đã bỏ nhiều công sức để biên soạn bộ sách này. Vì là lần đầu tiên xuất bản nên chắc chắn bộ sách không tránh khỏi thiếu sót. Vụ Khoa học và Đào tạo mong nhận được ý kiến đóng góp của các bạn đổng nghiệp vă sinh viên để bộ sách ngày càng có chất lượng tốt hơn. VỤ KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ 3 MỤC LỤC ■ ■ Lời nói d ầ u 3 CHƯƠNG 1. ĐẠI CƯƠNG VỀ BÀO CHẾ VÀ SINH D ư ợ c HỌC 11 PG S.TS. Võ X uân M inh I. Đ ại cương vể bào c h ế 11 1 . Khái niệm về bào chế 11 2. Vài nét về lịch sử và phát triển 12 3. Một số khái niệm hay dùng trong bào chế 14 4. Vị trí của môn bào chế 18 II. Đ ại cương về sin h dược học ^ 1 . Một sô" khái niệm hay dùng 19 2 . Cách đánh giá sinh khả dụng và ý nghĩa trong bào chế và hướng dẫn 23 sử dụng thuốc 3. Các yếu tô' thuộc về dược chất ảnh hưởng đến sinh khả dụng 4. Các yếu tố thuộc về người dùng thuốc ảnh hưởng đến sinh khả dụng CHƯƠNG 2. DUNG DỊCH THUỐC 32 41 45 PG S.TS. Phạm Ngọc B ùng I. Đ ại cương về d u n g d ịch th u ốc 45 1 . Định nghĩa và đặc điểm 45 2. Phân loại dung dịch 46 3. Ưu nhược điểm của dung dịch thuốc 46 4. T hành phần của dung dịch thuốc 47 5. Phân loại chất tan, dung môi theo độ phân cực và khả năng hoà tan 47 6 . Độ tan của chất tan và nồng độ dung dịch 48 II. D ung m ôi chính dùng đê điểu c h ế dung dịch th u ốc 49 1 . Nước - kỹ th u ậ t điều chế nước cất và nước khử khoáng 49 2 . Các dung môi phân cực th ân nưốc 57 3. Các dung môi không phân cực th ân dầu 58 5 III. Kỹ th u ậ t ch u n g đ iều c h ế d u n g d ịch th u ốc 58 1 . Cân, đong dược chất và dung môi 58 2. Hoà tan và các yếu tô' ảnh hưởng 58 3. Lọc dung dịch 67 4. Hoàn chỉnh, đóng gói và kiểm nghiệm th àn h phẩm 72 5 . Pha chế dung dịch thuôc theo đơn 72 IV. Một số d u ng d ịch th u ốc u ốn g và d ù ng n goài 73 1 . Dung dịch thuốc nước 74 2. Siro thuốc 77 3. Thuốc nước chanh 86 4. Nước thơm 88 5. Potio 91 6 . Elixir 94 7. Dung dịch cồn (ethanol) thuốc 96 8 . Dung dịch glycerin 97 9. Dung dịch dầu 99 10. Dung dịch cao phân tử và dung dịch keo 101 CHƯƠNG 3. THUỐC TIÊM - THUỐC NHỎ MAT 103 TS. Nguyễn Đăng Hòa THUỐC TIÊM 103 I. Đ ại cương vể th u ố c tiêm 1. Định nghĩa 103 2 . Các đường tiêm thuốc 104 3. Phân loại thuốc tiêm 105 4. Những ưu điểm và hạn chế của dạng thuốc tiêm 105 II. T hành phần th u ốc tiêm 1.Dượcchất 2. Dung môi hay chất dẫn 3. Các thành phần khác trong công thức thuốc tiêm 4. Bao bì đóng thuốc tiêm 6 „ 107 107 108 112 129 III. Kỹ th u ậ t pha c h ế th u ốc tiêm 139 1 . Cơ sở, thiết bị dùng pha chế - sản xuất thuốc tiêm 139 2 . Quy trình pha chế - sản xuất 147 IV. Yêu cầu ch ấ t lượng đ ối với th u ốc tiêm 153 1 . Chỉ tiêu cảm quan 153 2. Định tính, định lượng 155 3. Thể tích hoặc khôi lượng 155 4. Độ pH 155 5. Vô khuẩn 155 6 . C hất gây sốt (pyrogen) 155 7. Nội độc tô" vi khuẩn 157 V. S in h kh ả d ụ ng củ a th u ốc tiêm 1 . Ảnh hưởng của các yếu tô" dược học đến sinh khả dụng của thuốc tiêm 2 . Ảnh hưởng của yếu tố sinh học đến sinh khả dụng của thuốc tiêm 157 157 161 VI. Một s ố cô n g thứ c th u ố c tiêm 163 THUỐC TIÊM TRUYỀN 166 I. Đ ại cương 166 1 . Định nghĩa 166 2 . Đặc tính của thuốc tiêm truyền 166 3. Áp dụng lâm sàng 167 II. Một sô cô n g th ứ c th u ốc tiêm tru y ền 168 1 . Các dung dịch tiêm truyền cung cấp nước 168 2 . Các dung dịch tiêm truyền cung cấp chất điện giải 169 3. Các dung dịch tiêm truyền lập lại cân bằng acid-kiềm 172 4. Các dung dịch tiêm truyền cung cấp chất dinh dưỡng 174 5. Các dung dịch bổ sung thể tích m áu 176 6 . Các dung dịch tiêm truyền lợi niệu thẩm th ấ u 177 7. Các dung dịch chông đông và bảo quản m áu 177 8 . Một số dung dịch khác 179 7 THUỐC NHỎ MẮT 180 I. Đ ại cương 180 1 . Các đưòng dùng thuốc trong điều trị bệnh về m ắt 180 2 . Các dạng bào chế dùng tại chỗ trong điều trị bệnh ở m ắt 181 3. Một sô" đặc điểm sinh lý của m ắt liên quan đến sự hấp th u dược chất từ thuốc nhỏ m ắt 182 II. Thành phần th u ốc nhỏ m ắt 184 1.Dượcchất 185 2. 186 Dung môi 3. Các chất thêm vào công thức thuốc nhỏ m ắt 186 4. Bao bì đựng thuốc nhỏ m ắt 194 III. Kỹ th u ật pha c h ế - sản xu ất th u ố c nh ỏ m ắt 194 1 . Nhà xưởng và thiết bị 194 2 . Quy trình pha chế 195 IV. Kiểm tra ch ất lượng th u ốc nhỏ m ắt 197 1 . Vô khuẩn 197 2. Cảm quan 197 3. Các chỉ tiêu khác 198 V. Sinh khả dụng và các biện pháp tác độn g kh i xây dự ng côn g th ứ c thu ốc nhỏ m ắt 198 1. Kéo dài thời gian lưu thuốc ở vùng trước giác mạc 199 2. Hạn chê gây kích ứng m ắt 200 3. Làm tăng tính thấm của giác mạc đối với dược chất 200 VI. Một số công thức th u ốc nhỏ m ắt 201 CHƯƠNG 4. CÁC DẠNG THUỐC ĐIỂU CHẾ BẰNG PHƯƠNG PHÁP CHIÊT XUẤT 204 PG S.TS. Phạm Ngọc Bừng I. Đ ại cương 8 204 1. Định nghĩa 204 2 . Dược liệu và dung môi để điều chế dịch chiết 205 3. Bản chất của quá trình chiết xuất 208