Thuốc thang là hỗn hợp của nhiều vị thuốc đã dược bào chế và phân liều dùng, được điều chế bằng phương pháp sắc.
Thành phần thuốc thang gồm dược liệu và nước. Dược liệu có thể có nguồn gốc từ thảo mộc, động vật, khoáng vật. Nước thường dùng là nước mưa, nước giếng đạt tiêu chuẩn nước ăn, tránh dùng nước cứng.
Thuốc thang thường được phân loại như sau:
- Thuốc giải biểu, đa số dược liệu có cấu tạo mỏng manh, có chứa nhiều tinh dầu, có tác dụng sát trùng, chống viêm, hạ nhiệt, giải độc cơ thể.
- Thuốc bổ, các dược liệu thường là củ, rễ có cấu tạo rắn chắc, có tác dụng bồi bổ, tăng cường sinh lực, kích thích tiêu hoá.
- Thuốc chữa bệnh mạn tính như dạ dày, thấp khớp…
KỸ THUẬT SẮC THUỐC
Sắc thuốc là đun sôi nhẹ nhàng và đều lửa dược liệu với nước trong một thời gian nhất định.
Dụng cụ sắc thường là siêu đất, nồi đất dung tích 1,5 – 2 lít.
Cách sắc: theo quy tắc sau:
Sắc nhanh:
Đổ nước vừa đủ ngập dược liệu, đun to lửa [vũ hoả], sôi trong 30 phút, sắc một lần, uống lúc còn nóng. Sắc nhanh thường được áp dụng cho các thang thuốc có chứa nhiều tinh dầu, để lấy khí vị, dùng cho các thang giải cảm, làm ra mồ hôi.
Sắc chậm:
Cho nước vào trên mặt dược liệu 2 – 3 cm [khoảng 600 ml], đun nhỏ lửa và âm ỉ lâu, giữ cho thuốc không sôi bùng trào ra ngoài, khi thuốc cạn còn khoảng 1/3 thì gạn ra và thêm nước mới vào để sắc lần 2. Lần 2 có thể cho nước vừa mặt dược liệu, cũng đun âm ỉ cho đên khi cạn còn ½ gạn lọc rồi pha chung với nước 1 uống trong ngày, có khi cô đặc thêm cho dễ uống. Thường dùng cho các thang thuốc bổ, dược liệu có cấu tạo rắn chắc.
Khi sắc thuốc cần chú ý các điểm sau:
+ Các loại thuốc có tinh dầu như tía tô, kinh giới, hương nhu … để riêng, khi thuốc gần nhắc xuống mới thêm vào để tránh bay hơi trong quá trình sắc.
+ Các loại khoáng chất khó tan thì tán nhỏ cho vào trước rồi mới xếp dược liệu lên trên.
+ Các loại dược liệu quý hiếm như: nhân sâm, tam thất, quế … có thể hãm riêng rồi trộn với nước sắc sau khi nhắc xuống.
+ Các dược liệu không chịu được nhiệt độ cao như chu sa, thần sa cũng cho vào khi đã nhắc xuống, chỉ hoà vào sau cùng trước khi uống, để tránh hư hao, thất thoát trong giai đoạn đun trên lửa.
CÁCH DÙNG VÀ KIÊNG KỴ
Cách dùng:
+ Thuốc bổ: uống lúc đói để thuốc hấp thu nhanh.
+ Thuốc kích thích tiêu hoá có khả năng kích ứng niêm mạc dạ dày, uống sau bửa ăn.
+ Thuốc giải cảm, giải độc cơ thể, hoạt huyết uống lúc còn nóng.
Kiêng kỵ:
+ Dùng thuốc thang chữa bệnh, không ăn thức ăn sống, tanh, lạnh.
+ Khi dùng thuốc bổ, nên kiêng ăn những chất có tác dụng lợi tiểu mạnh, sẽ làm thuốc không hấp thu kịp.
+ Khi dùng thuốc giải cảm, kiêng ăn chua, mặn.
+ Thuốc chữa dạ dày, gan mật nên kiêng dầu mỡ.
Chú ý: khi uống thuốc thang không nên uống kèm các thức uống khác như sữa, rượu bia, nước trà, nước chè, nước ngọt có ga … vì các chất này có thể làm tủa các thành phần hoạt chất trong thang thuốc hạn chế tác dụng của bài thuốc và điều trị sẽ không có kết quả.
Ths Nguyễn Văn Tánh
Tin mới hơn:
- 15/04/2015 09:28 - Chế độ ăn uống khuyên dùng cho người bệnh đái…
- 19/06/2014 09:18 - Ngày ASEAN phòng chống sốt xuất huyết
- 14/11/2013 19:43 - Chế độ ăn trong bệnh tăng huyết áp
Tin cũ hơn:
- 13/06/2012 14:14 - Những yếu tố ảnh hưởng xấu đến thị lực trẻ em
- 11/06/2012 20:15 - Chế độ ăn uống và sinh hoạt của bệnh nhân bị bệnh…
- 01/06/2012 15:32 - Chế độ ăn trong bệnh loét dạ dày - tá tràng
- 01/06/2012 15:04 - Dinh dưỡng cho bệnh nhân đái tháo đường
- 01/06/2012 15:00 - Chế độ dinh dưỡng cho người cao huyết áp
Trang kế >>
Đối với Đông y, thuốc thang sắc là dạng thuốc được áp dụng phổ biến nhất. Tuy nhiên không phải người bệnh nào cũng nắm rõ quy trình sắc thuốc và sắc thuốc đúng cách. Vì vậy trong bài viết hôm nay, Thầy thuốc ưu tú Lê Phương, Giám đốc chuyên môn Trung tâm Thừa kế & Ứng dụng Đông y Việt Nam sẽ chia sẻ cụ thể về cách sắc thuốc trong y học cổ truyền giúp đạt được nước thuốc tốt nhất.
PV: Chào Thầy thuốc ưu tú, Bs.CKII Lê Phương. Cảm ơn bác sĩ đã dành thời gian quý báu của mình để trả lời những băn khoăn về quy trình sắc thuốc và hướng dẫn người bệnh cách sắc thuốc đúng cách trong ngày hôm nay.
Bs. Lê Phương: Chào bạn và quý độc giả!
PV: Thưa bác sĩ, theo như phóng viên được biết, dạng thuốc thang sắc là dạng được sử dụng rất phổ biến trong điều trị bệnh bằng thuốc Đông y. Vậy chắc hẳn việc sắc thuốc cũng có ảnh hưởng nhất định đến giá trị của bài thuốc. Bác sĩ có thể chia sẻ rõ hơn về tác động của công việc sắc thuốc với hiệu lực của bài thuốc được không ạ?
Bs. Lê Phương:
Thuốc thang sắc trong Đông y là dạng thuốc được sử dụng rất phổ biến, phổ biến hơn cả so với thuốc dạng viên hoàn và thuốc bột. Bởi vì thuốc phù hợp với mọi bệnh lý, lại ở dạng lỏng, dễ uống, cơ thể dễ hấp thụ, mang lại hiệu quả tốt hơn. Thành phần của thuốc thang sắc thường là thảo mộc, khoáng vật, động vật… Khi sắc lên khí vị, hoạt chất của thuốc dễ quy vị vào các tạng phủ, kinh lạc [quá trình quy kinh]. Nhờ vậy giúp giải quyết tổng thể các vấn đề bệnh lý của cả cơ thể.
Hiệu quả của thuốc thang sắc phụ thuộc rất nhiều vào quá trình sắc thuốc. Như danh y Lý Thời Trân, người Trung Quốc từng nói: “Uống thuốc thang, dẫu phẩm chất thuốc tốt và bào chế đúng phép nhưng sắc lỗ mãng, vội vàng, dùng lửa không đúng độ thì thuốc cũng không công hiệu”. Nếu sắc thuốc không đúng cách thì dược tính của thuốc sẽ giảm đi đáng kể khiến cho bài thuốc không mang lại kết quả điều trị.
Bên cạnh ảnh hưởng đến tác dụng của thuốc đông y, cách đun sắc còn liên quan đến tác dụng phụ của thuốc. Một số loại thảo dược có độc tính nhất định nên cần kết hợp với các vị khác để triệt tiêu độc tính. Quá trình triệt tiêu độc tính được quyết định bởi việc đun sắc thuốc. Nếu sắc thuốc đúng cách, các phản ứng giữa các thành phần sẽ diễn ra tối ưu nhất giúp loại bỏ độc tính, ngăn ngừa tác dụng phụ.
PV: Sắc thuốc có vai trò rất quan trọng đối với tác dụng của bài thuốc. Vậy không biết kỹ thuật sắc thuốc chuẩn của Đông y như thế nào ạ?
Bs. Lê Phương:
Nói về sắc thuốc thì hầu hết mọi người đều hình dung là đem thang thuốc gồm nhiều vị thuốc đổ nước vào đun sôi trên lửa rồi chắt lấy nước thuốc. Tuy nhiên đây chỉ là hình dung chung nhất chứ thực chất sắc thuốc cần quy trình đảm bảo các nguyên tắc về thời gian và nhiệt độ, cách sắc phù hợp với tính chất của vị thuốc. Cụ thể như thế này:
Đối với tiêu chuẩn về thời gian sắc thuốc, Đông y có hai dạng sắc thuốc là sắc nhanh và sắc chậm. Cụ thể là:
Cách sắc nhanh phù hợp với những vị thuốc cần giữ khí, tức là những vị thuốc có tinh dầu, hoạt chất ít tan trong nước và dễ bay hơi cùng hơi nước khi có nhiệt tác động. Cách sắc nhanh cần đảm bảo vừa làm cho hoạt chất thuốc hòa tan trong nước sắc, vừa hạn chế bay hơi mất theo hơi nước. Để đạt được dược tính thuốc tối ưu nhất, trước khi sắc, thuốc có thể được ngâm trước hoặc khi sắc tăng nhiệt từ từ, khi nước sôi sẽ đun trong thời gian ngắn. Thuốc thường được sắc một lần.
Sắc thuốc chậm: Cách này thường áp dụng cho những loại thuốc bổ, lấy vị của thuốc, tức là các vị thuốc không bay hơi, không biến đổi nhiều trong quá trình sắc. Các vị thuốc thường tồn tại trong các tổ chức rắn như củ, rễ, cành, thân… trước khi sắc thuốc cần có biện pháp làm tăng khả năng hòa tan chất thuốc trong nước sắc. Những biện pháp thường được sử dụng bao gồm phân nhỏ dược liệu đến kích thước phù hợp, ngâm thuốc trước khi sắc, sắc thuốc trong thời gian dài… Để đảm bảo nồng độ thuốc quy nạp vào kinh lạc, tạng phủ, thuốc được sắc làm nhiều lần, khoảng 2 – 3 lần, nước thuốc mỗi lần được trộn với nhau.
Bên cạnh yếu tố thời gian sắc thuốc, nhiệt độ cũng quyết định đến hiệu quả của thuốc sắc. Nhiệt độ sắc thuốc có thể thay đổi tùy theo loại dược liệu cần sắc nhanh hay chậm. Theo các nghiên cứu của Viện y dược học cổ truyền, sắc thuốc ở nhiệt độ và áp suất quá cao trên 1000 độ C sẽ làm giảm hoạt chất thuốc và gia tăng tác dụng phụ không mong muốn. Thuốc nên được sắc ở nhiệt độ sôi và áp suất khí quyển, điều kiện này giúp thu được dược tính tốt nhất.
Ngoài ra, tùy theo vị thuốc, tính chất của thuốc mà thứ tự sắc thuốc hoặc cách sắc sẽ có đặc thù riêng. Ví dụ như thế này, những loại thuốc có sạn đất, thường là rễ cây, hoàng thổ hoặc những loại thuốc có lượng lớn như hạ khô thảo, mao căn, trúc nhự, lô căn thì cho vào trước. Những vị thuốc có tinh dầu, mùi thơm như bạc hà, đậu khấu, nhục quế, sa nhân sẽ cho vào sau, khi sắp sắc xong.
Những loại thuốc bột cần cho vào vải để sắc nhằm hạn chế bột ra nước thuốc làm vướng họng khi uống. Nhân sâm có thể thái lát, chưng cách thủy lấy nước rồi hòa vào nước thuốc… Đối với những dạng thuốc đặc biệt như vậy, thầy thuốc chúng tôi có nhiệm vụ nhắc nhở người bệnh kỹ càng để họ lưu ý sắc cho đúng.
PV: Nghe bác sĩ chia sẻ thì có thể thấy việc sắc thuốc cũng không hẳn đơn giản. Vậy với những bệnh nhân sắc thuốc ở nhà thì bác sĩ thì cần thực hiện như thế nào ạ?
Bs. Lê Phương:
Đúng là sắc thuốc Đông y không phải dễ dàng tuy nhiên với những trường hợp có các vị thuốc đặc biệt mới cần chú ý hơn một chút. Thực tế thì đa phần cách sắc đều đi theo một hướng chung. Quy trình sắc là cho thuốc vào nồi, thêm nước ngập mặt dược liệu rồi sắc kỹ theo số lần quy định tùy theo cách sắc nhanh hay chậm.
Tại Trung tâm Thừa kế & Ứng dụng Đông y Việt Nam, đa phần thuốc được sử dụng đều ở dạng thuốc bổ, có thể kết hợp với thuốc giữ khí. Cách sắc một thang thuốc như sau:
Đổ lượng nước ngập mặt thuốc. Cho thêm 3 lát gừng tươi đã đập rập và nướng lên. Sắc thuốc thành 3 lần, mỗi lần đun sôi 60 phút. Trộn các nước sắc với nhau rồi chia đều làm 6 – 9 phần uống trong 3 ngày.
PV: Vậy ngoài những nguyên tắc kể trên và hướng dẫn như trên, khi sắc thuốc có cần chú ý điều gì khác không ạ?
Bs. Lê Phương:
Có chứ. Khi sắc thuốc, bệnh nhân cần phải chú ý một số vấn đề tuy nhỏ nhưng nếu không đảm bảo thì cũng làm giảm dược tính của thuốc:
Thứ nhất, cần lựa chọn nồi nấu thuốc dạng nồi đất, nồi sứ hoặc nồi thủy tinh. Những dạng nồi điện kim loại giúp sắc thuốc tiện lợi nhưng làm ảnh hưởng đến chất lượng thuốc.
Thứ hai, rửa thuốc trước khi sắc. Đây là khâu mà ít bệnh nhân thực hiện nếu không được thầy thuốc nhắc trước. Để rửa thuốc không khó, người bệnh chủ cần đổ nước ấm cho ngập thuốc rồi khuấy đều khoảng 15 giây và đổ bỏ nước nhanh chóng. Rửa thêm một lần nữa tương tự như vậy. Lần thứ 3 cho nước vào ngâm khoảng 3 phút rồi đổ bỏ nước đi. Lưu ý là giữa lần thứ nhất và lần thứ hai phải nhanh chóng, không ngâm thuốc để tránh làm thay đổi vị thuốc.
Thứ ba, khi sắc cần chú ý điều chỉnh lửa và căn chỉnh thời gian phù hợp. Khi nước thuốc chưa sôi thì cần dùng lửa to [vũ hỏa], lúc thuốc đã sôi thì cần dùng lửa nhỏ hơn [văn hỏa]. Trước khi chắt nước thuốc cần tắt bếp và om thuốc khoảng 10 phút. Tùy theo loại thuốc thời gian sắc sẽ ngắn hoặc dài.
Điều cuối cùng cần ghi nhớ là luôn đậy nắp nồi thuốc và chú ý để tránh thuốc bị trào. Không nên đun quá lâu vì có thể làm cạn thuốc và cháy khét. Nếu thấy thuốc bị cạn cần chế thêm nước đủ để chất thuốc hòa tan.
PV: Theo đánh giá của bác sĩ, hiện nay việc sắc thuốc tại nhà của người bệnh có đáp ứng được những tiêu chuẩn sắc thuốc của Đông y không? Với việc tự sắc thuốc như vậy có gây khó khăn cho người bệnh không?
Bs. Lê Phương:
Thực sự nếu hỏi người bệnh, 10 người thì phải đến 9 người ngại sắc thuốc. Thậm chí có những bệnh nhân từng chia sẻ thẳng thắn với tôi rằng không lựa chọn chữa bệnh bằng Đông y vì việc sắc thuốc quá phức tạp và tốn thời gian. Thông thường việc sắc thuốc tốn từ 1 tiếng đến 2 giờ đồng hồ cho mỗi thang. Mà hiện nay mọi người đều rất bận rộn nên việc sắc thuốc trở thành hạn chế lớn của thuốc Đông y.
Và nói thật là khi đã bị bệnh mà phải tự ngồi sắc thuốc uống, rất ít người làm được. Họ quá mệt mỏi và gần như stress vì căn bệnh của mình nên bất cứ việc gì rắc rối đều có thể khiến tâm trạng người bệnh thêm tệ. Đa phần việc sắc thuốc đều do người thân giúp đỡ.
Vẫn có những người sắc thuốc tại nhà và đạt được hiệu quả điều trị. Tuy nhiên cũng có rất nhiều người không nhận được kết quả như mong đợi, phải chữa lâu hơn vì thuốc không được sắc tốt nhất. Mọi người thường gặp khó khăn ở công đoạn điều chỉnh nhiệt độ và thời gian sắc thuốc.
Bên cạnh đó cũng có nhiều bệnh nhân mắc sai lầm trong cách sắc thuốc như dùng nước sôi để đun thuốc. Nhiều dược liệu cần đun bằng nước lạnh sạch để hoạt chất tan dần vào nước. Nếu cho nước nóng đột ngột vào, các protein, tinh bột và dược chất bị biến dạng đột ngột, ảnh hưởng đến chiết xuất của các thành phần thuốc.
Một số dược liệu cần sắc đặc biệt, sắc riêng, hoặc cho vào sau thì đều không được chú ý đến. Do đó thuốc thường bị biến chất, thậm chí gây độc cho người sử dụng. Vì vậy bên cạnh việc hướng dẫn kỹ càng cách sắc thuốc tại nhà cho người bệnh, chúng tôi thường giới thiệu dịch vụ sắc thuốc sẵn tại Trung tâm với mong muốn vừa giúp tiết kiệm thời gian công sức đun sắc, vừa mang đến cho bệnh nhân thuốc có dược lực tốt nhất.
PV: Xin bác sĩ chia sẻ cụ thể hơn về dịch vụ sắc thuốc sẵn tại Trung tâm Thừa kế & Ứng dụng Đông y Việt Nam được không ạ?
Bs. Lê Phương:
Hiện nay Trung tâm Thừa kế & Ứng dụng Đông y Việt Nam đã mở rộng dịch vụ sắc thuốc sẵn cho người bệnh. Quy trình sắc thuốc được thực hiện tự động hóa bởi máy và thiết bị hiện đại. Các thông số về nhiệt độ và thời gian được điều chỉnh phù hợp, tuân thủ kỹ thuật của y học cổ truyền.
Đặc biệt thành phần thảo dược tại Trung tâm đảm bảo về tính vị, đạt chuẩn GACP – WHO và được phơi sấy, bảo quản và sơ chế theo đúng quy định của Bộ y tế. Nhờ vậy khi đưa dược liệu vào máy sắc ở các tiêu chuẩn được đảm bảo sữa mang lại dược tính tốt nhất. Sau khi thuốc được sắc xong, để nguội sẽ đóng vào các túi hút chân không.
Lượng thuốc ở từng túi đã được cân đong tự động phù hợp với liều dùng của từng bệnh nhân. Người bệnh có thể bảo quản thuốc dễ dàng trong ngăn mát tủ lạnh. Khi cần dùng thuốc chỉ cần đem ra hâm lại là được.
Nhiều bệnh nhân tại Trung tâm chúng tôi đang sử dụng thuốc sắc túi và rất hài lòng về độ tiện lợi và hiệu quả của thuốc.
PV: Cảm ơn bác sĩ đã dành thời gian chia sẻ về quy trình và kỹ thuật sắc thuốc trong Y học cổ truyền. Qua những thông tin này chắc chắn, việc sử dụng thuốc Đông y điều trị bệnh của nhiều bệnh nhân sẽ hiệu quả hơn.