Trên thực tế, người ta thường chú ý đến 2 loại: một là cam tích do nuôi dưỡng kém hoặc ảnh hưởng của nhiều bệnh mạn tính dẫn đến tình trạng tổn thương tỳ vị gây tích trệ kéo dài.
Cổ nhân cho rằng “vô tích bất thành cam” hay “tích thị cam chi mẫu” [ở một phạm vi nào đó tương ứng với bệnh suy dinh dưỡng trẻ em của Tây y]; hai là chứng cam có tổn thương viêm loét, hoại tử, xuất tiết, xuất huyết da, niêm mạc mũi, miệng, lợi...ví như nha cam tẩu mã ở miệng, cam ám mục ở mắt. Cả 2 loại có thể xuất hiện riêng rẽ hoặc đồng thời trên cùng cơ thể của 1 bệnh nhi.
Mẫu thuốc cam rởm do Trung tâm Chống độc [Bệnh viện Bạch Mai] lưu giữ. Ảnh: Ngọc Quân
Thuốc cam uống trong và phối hợp dùng ngoài
Tùy theo tính chất, mức độ, thể bệnh và kinh nghiệm của mỗi thầy thuốc, người ta thường dùng thuốc cam dưới 2 hình thức: thuốc uống trong [sắc uống, hoàn viên, tán thành bột mịn...] và thuốc dùng ngoài [bôi, xông, xoa, ngâm, đắp, ngậm, rửa...]. Cam tích thường dùng thuốc uống trong, cam chứng ở da, niêm mạc thường dùng thuốc bên ngoài, cũng có trường hợp phải kết hợp cả hai phương thức.
Thuốc cam uống trong thường được xây dựng dựa trên sự gia giảm các bài thuốc cổ phương như Bình vị tán, Tiêu thực hoàn, Sâm linh bạch truật tán, Tiền thị khải tỳ tán, Tiêu cam lý tỳ thang, Lô hội phì nhi hoàn, Lô hội tiêu cam ẩm, Tập thành hoàn, Tứ vị phì nhi hoàn, Lương cách tán, Nhị thánh hoàn, Mã nha tiêu hoàn, Tam hòa hoàn, Sử quân tử tán, tiêu cam tán... hoặc các phương thuốc được cấu tạo theo nguyên tắc “đối pháp lập phương” [tân phương] hoặc sử dụng các kinh nghiệm dân gian, các phương thuốc gia truyền như thuốc cam Tùng Lộc, thuốc cam Lam Kiều, thuốc cam bổ tỳ Hàng Bạc, viên Cam còm, viên Phì nhi cam tích... đã được cấp phép lưu hành toàn quốc. Các vị thuốc thường được dùng là nhân sâm, bạch linh, bạch truật, liên nhục, ý dĩ, hoài sơn, cam thảo, lô hội, sử quân tử, trần bì, binh lang, mộc hương, mạch nha, sơn tra, thần khúc, kê nội kim, khiếm thực, hoàng liên, thanh đại, hồ hoàng liên, thịt cóc...
Thuốc cam dùng ngoài là các cổ phương như Tích loại tán, Nha cam tán, Ngọc thiềm tán, Tứ vật tán, Thanh ngưu tán, Thanh đại tán, Đởm phàn tán, Xạ hương tán, Ngưu bàng tử tán, Thiềm tô tán... hoặc sử dụng các tân phương, kinh nghiệm dân gian, các bài thuốc gia truyền như thuốc cam Làng Cót, thuốc cam Xanh... đã được cấp phép lưu hành toàn quốc với các vị thuốc thường dùng như bạch phàn, thanh đại, ngũ bội tử, băng phiến, nhân trung bạch, thiềm to, núc nác, xạ hương, khinh phấn, thạch khôi...
Thuốc cam có gây ngộ độc chì không?
Trong y dược học cổ truyền, có một số khoáng vật chứa chì được dùng để làm thuốc như duyên phấn [PbCO3], ô duyên [PbS], mật đà tăng [chủ yếu là PbO] và duyên đơn, còn gọi là hồng đơn, hoàng đơn, diên đơn... [là oxyt chì Pb3O4, có thể viết 2PbO.PbO2, tỷ lệ PbO2 là 34,9%]. Trong các cổ phương trị liệu bệnh cam cũng có một số bài thuốc có sử dụng khoáng vật chứa chì như Ngũ bội tử tán, Đởm phàn tán, Định phấn tán và Tứ vật tán dùng hồng đơn, Lan hương tán dùng mật đà tăng. Tuy nhiên, các khoáng vật này được dùng với liều rất thấp, bào chế hết sức cẩn thận, chỉ sử dụng làm thuốc dùng ngoài với một quy trình trị liệu ngắn ngày và luôn luôn được khuyến cáo là có độc.
Nhưng trên thực tế, do thiếu hiểu biết và thiếu thận trọng, các “lang băm” và ngay cả một số ít các thầy thuốc Đông y không được đào tạo chính quy đã dùng các khoáng vật nêu trên đơn độc hoặc phối hợp với một số vị thuốc khác bào chế thành những đông dược thành phẩm dưới dạng thuốc bột, thuốc cam, thuốc viên... dùng ngoài hoặc uống trong hoặc giả nhập khẩu từ Trung Quốc theo con đường không được kiểm định với màu sắc và mẫu mã khác nhau và quảng bá là thuốc “gia truyền” để chữa bệnh một cách tùy tiện, đưa lại những hậu quả hết sức tai hại cho người bệnh.
Tình trạng ngộ độc Đông dược nói chung và thuốc cam có chứa chì nói riêng đã và đang là vấn đề cấp bách, đòi hỏi các giải pháp quyết liệt và triệt để của các cơ quan chức năng. Không thể buông xuôi với các loại thuốc cam “gia truyền” không phép. Và cũng không thể để các cơ sở sản xuất thuốc cam chân chính lâm vào tình trạng “người mua hoang mang, cửa hàng điêu đứng”. Ngoài ra, cũng phải hết sức cảnh giác với tình trạng ngộ độc chì từ không khí, nguồn nước, thực phẩm... bị ô nhiễm từ các vật dụng hàng ngày có chứa nhiều chì do công nghệ chế tạo không chuẩn... vì ngộ độc chì thường xuất hiện rất âm thầm, chỉ khi nào lượng tích tụ một lượng lớn thì triệu chứng mới rõ rệt và khi đó thì đã muộn rồi.
ThS. Hoàng Khánh Toàn
Nhiều trẻ ngộ độc chì do dùng thuốc cam
Bác sĩ Đinh Thị Hồng, khoa Cấp cứu chống độc, Bệnh viện Nhi Trung ương cho biết, tính từ đầu năm 2019 đến nay, Khoa Cấp cứu chống độc, Bệnh viện Nhi Trung ương đã tiếp nhận và điều trị cho sáu trẻ ngộ độc chì do dùng thuốc cam. Phần lớn các ca ngộ độc chì ở trẻ em đều liên quan đến sử dụng thuốc cam không rõ nguồn gốc nhằm tẩm bổ, tăng cân, chữa tưa lưỡi, viêm loét miệng…
Bé Nguyễn Phan Bảo N [7 tháng tuổi, Thanh Hóa] được chuyển đến Khoa cấp cứu và chống độc, Bệnh viện Nhi Trung ương ngày 15-5 trong tình trạng li bì, nôn trớ, đi ngoài.
Theo lời kể của người nhà, trước đó hai tuần, bé bị viêm loét miệng. Bà nội nghe hàng xóm mách một thầy lang ở gần nhà có bài thuốc cam gia truyền có thể chữa bệnh rất tốt, nên đã tìm mua thuốc cho cháu bôi và uống.
Sau bảy ngày dùng thuốc cam bé xuất hiện nôn trớ, đi ngoài, co giật, li bì nên được người nhà đưa đến bệnh viện tỉnh khám và điều trị. Sau đó bé được chuyển tiếp lên khoa Cấp cứu chống độc, Bệnh viện Nhi Trung ương.
Tại Bệnh viện Nhi Trung ương, qua khai thác bệnh sử và các biểu hiện lâm sàng, các bác sĩ đã nghĩ đến bệnh nhi bị ngộ độc chì cấp do dùng thuốc cam. Bệnh nhi được lấy mẫu máu định lượng nồng độ chì. Kết quả nồng độ chì trong máu rất cao [vượt mức cho phép].
Bác sĩ Đinh Thị Hồng, khoa Cấp cứu chống độc, Bệnh viện Nhi Trung ương cho biết, bệnh nhi bị hội chứng não cấp do ngộ độc chì mức độ nặng, ngoài ra còn có tổn thương gan [xét nghiệm men gan tăng rất cao], thiếu máu nặng phải truyền máu.
“Hiện tại, sau hơn hai tuần điều trị bằng thuốc thải chì đặc hiệu, bệnh nhi đã có những tiến triển rõ ràng, xét nghiệm máu cho thấy nồng độ chì đã giảm nhiều. Tuy không còn nguy hiểm đến tính mạng song những di chứng mà ngộ độc chì để lại chưa thể xác định được do bệnh nhi còn quá nhỏ. Trẻ có thể bị ảnh hưởng đến sự phát triển tinh thần, vận động IQ. Việc thải độc chì sẽ vẫn phải tiếp tục sau khi bệnh nhi được xuất viện”, BS Hồng nói.
Nhiều phụ huynh quá tin tưởng vào "thần dược" thuốc cam
Mặc dù đã có rất nhiều cảnh báo về nguy cơ ngộ độc chì trong thuốc cam không rõ nguồn gốc, nhiều phụ huynh vẫn quá tin tưởng vào loại “thần dược” này. Không ít các mẹ truyền tai nhau thuốc cam giúp trẻ tăng cân, chữa lành các vết loét miệng, hoặc sử dụng thường xuyên để vệ sinh lưỡi cho con. Những sai lầm này có thể gây hậu quả nghiêm trọng.
Các bác sĩ cho biết, chì là một chất rất độc hại cho sức khỏe gây tổn thương trên nhiều cơ quan như thần kinh, huyết học, gan, thận, dạ dày, đường ruột, tim mạch,… Khi xâm nhập cơ thể, kim loại này sẽ được hấp thu vào máu, từ đó phân tán vào các mô trong cơ thể đặc biệt là xương. Chì từ xương sau đó sẽ giải phóng từ từ vào máu gây ngộ độc kéo dài.
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng trẻ em ngộ độc chì như tiếp xúc với môi trường ô nhiễm từ các khu công nghiệp, nguồn nước nhiễm chì, sơn tường, xăng dầu nhiễm chì, hoặc sử dụng đồ chơi bằng nhựa có sơn chì. Các loại thuốc nam được dân gian gọi là “thuốc cam” không rõ nguồn gốc dùng để bôi, uống cũng là nguyên nhân hàng đầu gây ra nhiều trường hợp ngộ độc. Tuy nhiên, do phần lớn trẻ bị nhiễm độc không có biểu hiện điển hình, nên nhiều gia đình thường chủ quan khi sử dụng thuốc.
TS, BS Lê Ngọc Duy, Trưởng khoa Cấp cứu và Chống độc, Bệnh viện Nhi Trung ương khuyến cáo, để tránh nhiễm độc chì cho trẻ, các bậc phụ huynh không nên tự ý dùng các loại thuốc, nhất là thuốc cam, thuốc nam không rõ nguồn gốc, không có giấy phép kinh doanh. Gia đình cũng cần thực hiện tốt vệ sinh cá nhân cho trẻ: rửa tay, cắt móng tay, không đưa tay và mọi vật lên miệng; vệ sinh môi trường sống sạch sẽ, hạn chế để trẻ nhỏ tiếp xúc với đồ chơi không rõ nguồn gốc xuất xứ có thể nhiễm chì và các kim loại nặng khác. Nếu trẻ có biểu hiện bất thường, nên đưa trẻ đi khám tại các cơ sở y tế để được xác định nguyên nhân và điều trị kịp thời.
THIÊN LAM
Cổ nhân cho rằng “vô tích bất thành cam” hay “tích thị cam chi mẫu” [ở một phạm vi nào đó tương ứng với bệnh suy dinh dưỡng trẻ em của Tây y]; hai là chứng cam có tổn thương viêm loét, hoại tử, xuất tiết, xuất huyết da, niêm mạc mũi, miệng, lợi...ví như nha cam tẩu mã ở miệng, cam ám mục ở mắt. Cả 2 loại có thể xuất hiện riêng rẽ hoặc đồng thời trên cùng cơ thể của 1 bệnh nhi.
Mẫu thuốc cam rởm do Trung tâm Chống độc [Bệnh viện Bạch Mai] lưu giữ. Ảnh: Ngọc Quân
Thuốc cam uống trong và phối hợp dùng ngoài
Tùy theo tính chất, mức độ, thể bệnh và kinh nghiệm của mỗi thầy thuốc, người ta thường dùng thuốc cam dưới 2 hình thức: thuốc uống trong [sắc uống, hoàn viên, tán thành bột mịn...] và thuốc dùng ngoài [bôi, xông, xoa, ngâm, đắp, ngậm, rửa...]. Cam tích thường dùng thuốc uống trong, cam chứng ở da, niêm mạc thường dùng thuốc bên ngoài, cũng có trường hợp phải kết hợp cả hai phương thức.
Thuốc cam uống trong thường được xây dựng dựa trên sự gia giảm các bài thuốc cổ phương như Bình vị tán, Tiêu thực hoàn, Sâm linh bạch truật tán, Tiền thị khải tỳ tán, Tiêu cam lý tỳ thang, Lô hội phì nhi hoàn, Lô hội tiêu cam ẩm, Tập thành hoàn, Tứ vị phì nhi hoàn, Lương cách tán, Nhị thánh hoàn, Mã nha tiêu hoàn, Tam hòa hoàn, Sử quân tử tán, tiêu cam tán... hoặc các phương thuốc được cấu tạo theo nguyên tắc “đối pháp lập phương” [tân phương] hoặc sử dụng các kinh nghiệm dân gian, các phương thuốc gia truyền như thuốc cam Tùng Lộc, thuốc cam Lam Kiều, thuốc cam bổ tỳ Hàng Bạc, viên Cam còm, viên Phì nhi cam tích... đã được cấp phép lưu hành toàn quốc. Các vị thuốc thường được dùng là nhân sâm, bạch linh, bạch truật, liên nhục, ý dĩ, hoài sơn, cam thảo, lô hội, sử quân tử, trần bì, binh lang, mộc hương, mạch nha, sơn tra, thần khúc, kê nội kim, khiếm thực, hoàng liên, thanh đại, hồ hoàng liên, thịt cóc...
Thuốc cam dùng ngoài là các cổ phương như Tích loại tán, Nha cam tán, Ngọc thiềm tán, Tứ vật tán, Thanh ngưu tán, Thanh đại tán, Đởm phàn tán, Xạ hương tán, Ngưu bàng tử tán, Thiềm tô tán... hoặc sử dụng các tân phương, kinh nghiệm dân gian, các bài thuốc gia truyền như thuốc cam Làng Cót, thuốc cam Xanh... đã được cấp phép lưu hành toàn quốc với các vị thuốc thường dùng như bạch phàn, thanh đại, ngũ bội tử, băng phiến, nhân trung bạch, thiềm to, núc nác, xạ hương, khinh phấn, thạch khôi...
Thuốc cam có gây ngộ độc chì không?
Trong y dược học cổ truyền, có một số khoáng vật chứa chì được dùng để làm thuốc như duyên phấn [PbCO3], ô duyên [PbS], mật đà tăng [chủ yếu là PbO] và duyên đơn, còn gọi là hồng đơn, hoàng đơn, diên đơn... [là oxyt chì Pb3O4, có thể viết 2PbO.PbO2, tỷ lệ PbO2 là 34,9%]. Trong các cổ phương trị liệu bệnh cam cũng có một số bài thuốc có sử dụng khoáng vật chứa chì như Ngũ bội tử tán, Đởm phàn tán, Định phấn tán và Tứ vật tán dùng hồng đơn, Lan hương tán dùng mật đà tăng. Tuy nhiên, các khoáng vật này được dùng với liều rất thấp, bào chế hết sức cẩn thận, chỉ sử dụng làm thuốc dùng ngoài với một quy trình trị liệu ngắn ngày và luôn luôn được khuyến cáo là có độc.
Nhưng trên thực tế, do thiếu hiểu biết và thiếu thận trọng, các “lang băm” và ngay cả một số ít các thầy thuốc Đông y không được đào tạo chính quy đã dùng các khoáng vật nêu trên đơn độc hoặc phối hợp với một số vị thuốc khác bào chế thành những đông dược thành phẩm dưới dạng thuốc bột, thuốc cam, thuốc viên... dùng ngoài hoặc uống trong hoặc giả nhập khẩu từ Trung Quốc theo con đường không được kiểm định với màu sắc và mẫu mã khác nhau và quảng bá là thuốc “gia truyền” để chữa bệnh một cách tùy tiện, đưa lại những hậu quả hết sức tai hại cho người bệnh.
Tình trạng ngộ độc Đông dược nói chung và thuốc cam có chứa chì nói riêng đã và đang là vấn đề cấp bách, đòi hỏi các giải pháp quyết liệt và triệt để của các cơ quan chức năng. Không thể buông xuôi với các loại thuốc cam “gia truyền” không phép. Và cũng không thể để các cơ sở sản xuất thuốc cam chân chính lâm vào tình trạng “người mua hoang mang, cửa hàng điêu đứng”. Ngoài ra, cũng phải hết sức cảnh giác với tình trạng ngộ độc chì từ không khí, nguồn nước, thực phẩm... bị ô nhiễm từ các vật dụng hàng ngày có chứa nhiều chì do công nghệ chế tạo không chuẩn... vì ngộ độc chì thường xuất hiện rất âm thầm, chỉ khi nào lượng tích tụ một lượng lớn thì triệu chứng mới rõ rệt và khi đó thì đã muộn rồi.
Tham khảo thêm thông tin tại bài viết: Tương tác thuốc của các phương thuốc thảo dược