Cây sương sâm tiếng anh la gì

Dây sương sâm còn gọi là Sương sâm trơn, dây xanh leo, dây xanh ba nhị, xanh tam, sâm sâm (danh pháp khoa học Tiliacora triandra); là một loài thực vật có hoa có nguồn gốc bản địa tại Đông Nam Á và được dùng trong ẩm thực của một số quốc gia như Thái Lan, Lào, Việt Nam. Tiếng Lào gọi cây này bai yanang hay bai ya nang (có nghĩa là lá yanang), hoặc đơn giản là yanang hay ya nang (ย่านาง). Danh hiệu này là tên gọi phổ biến nhất ở phương Tây.

Sương sâm là loại cây thân leo, thường bò hoặc mọc ở bờ rào, bờ tường, hoặc các loại cây khác. Đây là một loại cây lâu năm. Thân cây thường dài khoảng 3 - 5m, thậm chí có những cây lâu năm dài đến 10m với nhiều cành nhánh. Cây mới có thể được trồng từ thân cây. Bộ rễ của cây là rễ cọc, ăn sâu vào đất, có sức sống mạnh mẽ.

Thực tế ở Việt Nam có hai loại sâm là sương sâm lông và sương sâm trơn. Cả hai đều thuộc họ Menispermaceae và cũng có thể dễ dàng nhận ra nhau:

Sương sâm trơn

Cành thường mảnh, phủ đầy lông mịn và gai nhọn. Các lá có phiến cứng dài khoảng 9cm và rộng 4cm, nhẵn. Lá nhẵn và nhợt nhạt khi còn non, chuyển sang màu xanh đậm khi già. Các đường gân chạy dọc theo lá.

Hoa mọc thành từng chùm nhỏ với cánh hoa màu vàng nhạt. Mỗi hoa có tối đa 7 hoặc 8 nhị hoa. Khi đậu quả, quả có hình tròn nhỏ, kích thước 10 - 12mm. Thời gian ra hoa từ tháng 3 đến tháng 6 hàng năm. Đến tháng 7, quả sẽ chín và chuyển sang màu tím như nho đen.

Sương sâm lông

Cây được bao phủ bởi một lớp lông dày. Lá không mịn như sương mai mà có lông tơ ở mặt dưới lá. Cuống lá ngắn hơn một chút. Lá dài khoảng 6 - 10cm, rộng 4 - 9cm có màu xanh lục, không sẫm như sương sâm nhẵn. Hoa mọc thành chùm ở nách các dây leo, có đặc tính phân nhánh. Bàn đạp dài đến 7cm. Hoa màu vàng, hình tròn nhỏ màu đỏ, phủ một lớp lông tơ.

Lá sương sâm

Phân bố, thu hái, chế biến

Sương sâm chủ yếu được trồng ở Ấn Độ, Trung Quốc, Việt Nam, Lào, Thái Lan và Campuchia. Ở nước ta cây chủ yếu mọc ở miền đông nam bộ và tây nam bộ.

Sương sâm được trồng hoặc trồng trong rừng nhiệt đới, nơi dây leo bám vào các cây khác. Cây sinh trưởng tốt trong điều kiện 70 - 80% ánh sáng. Độ ẩm cao 65 - 80%.

Có thể thu hái lá quanh năm. Cây phát triển nhanh và chỉ mất 3 đến 4 tháng để phát triển lá. Nên chọn lá già màu xanh đậm hoạt động mạnh hơn lá non. Nên thu hoạch rễ và thân từ những cây lâu năm tốt hơn so với những cây mới trồng.

Dược liệu thu hái được rửa sạch, phơi khô, dùng dần. Chú ý bảo quản nơi khô ráo, sạch sẽ, tránh nơi ẩm thấp, mối mọt, tránh ánh nắng trực tiếp.

Sương sâm có thể thu hái lá quanh năm

Bộ phận sử dụng

Người ta thường hái lá về nấu thạch. Nhưng nếu dùng làm thuốc thì rễ, thân, lá đều có thể dùng làm thuốc.

Chi Sương sâm (Tiliacora) là một chi thực vật có hoa bao gồm 22 loài, trong đó có 19 loài tìm thấy ở Châu Phi và 3 loài tìm thấy ở vùng Đông Nam Á.

Dây sương sâm (Tiliacora triandra) là một loài đặc hữu ở vùng Đông Dương, chúng phân bố ở Việt Nam, Lào, Campuchia và vùng Đông Bắc Thái Lan.

Dây Sương sâm thường mọc trong rừng, trên núi đá vôi, tới độ cao 300m.

Ở Thái Lan dây xương sâm được gọi là “bai ya nang”, “yanang” hoặc “ya nang”. Ở Lào gọi là “bai yanang”. 

Ở Việt Nam loài dây leo này mọc hoang dại hoặc được trồng ở khắp cả nước từ Nam ra Bắc và được dùng làm thạch giải khát gọi là “Sương sâm”. Do dể trồng và chế biến lá tươi dùng ngay nên được trồng và sử dụng ở khắp mọi vùng nông thôn, nhất là ở Nam Bộ. Trong khi một loài cây thân thảo khác khác được dùng thân và lá khô để chế thành một loại thạch đen gọi là cây sương sáo (Mesona chinensis Benth.). Việc chế biến sương sáo mang tính chuyên nghiệp hơn nên sản phẩm sương sáo được bán ở các chợ hơn là chế biến ở nhà.

Lưu ý! Ở Trung Quốc và vùng Đông Nam Á còn có một loài dây leo có tên khoa học là Cyclea barbata (Wall.) được gọi là sương sâm rừng hay sương xâm lông có lá hình quả tim cũng có tác dụng làm thức uống và làm thuốc như cây sương sâm trơn. Loài này phân bố rộng hơn loài xương sâm trơn.

Cây sương sâm trơn Tiliacora triandra

Cây sương sâm lông Cyclea barbata (Wall.)

3-Mô tả

Cây sương sâm là loài dây leo mảnh, dài 3-4 m.

-Thân: thân mảnh,có tua cuốn, leo bám và cây khô hoặc cây tươi.

-Lá: Lá có phiến xoan, dài 6-11cm, rộng 2-4cm, gân ở gốc 3-5, gân phụ 2-3 cặp, cuống 5-20mm.

-Hoa: Cụm hoa ở nách lá hay ở thân già, có lông mịn; hoa đực màu vàng, cánh hoa 5-6, nhị 3; hoa cái có 6 cánh hoa, 8-9 lá noãn.

-Quả: Quả hạch đỏ, dài 7-10mm, rộng 6-7mm.

4-Thành phần dinh dưỡng

Chưa thấy tài liệu về thành phần dinh dưỡng của cây sương sâm.

Nước giải khát từ thạch sương sâm Ảnh: Hữu Tưởng

5-Công dụng

a-Lá cây sương sâm dược dùng chế biến thạch giải khát.

Ở các nước Đông Dương đều dùng lá sương sâm (kể cả non và già) vò nát, vắt lấy nước, lọc bỏ xác, nhựa của lá sẽ hút nước và trương lên thành một dạng thạch màu xanh lá cây, được pha với đường và nước đá làm món uống giải khát khi trời nóng bức.

Loại thức uống sương sâm này được người Thái gọi là “kaeng no mai som” hay “kaeng Lao”.Người Lào gọi là “nam yanang”.

Ở Việt Nam loại nước giải khát từ thạch lá này  gọi là “Sương sâm”.

Cách chế biến nước sương sâm chuyên nghiệp ở Việt Nam như sau:

1-Chuẩn bị: 100gr lá sương xâm sâm (có thể mua ngoài chợ hoặc tự trồng cho an toàn ) và 3 lít nước đun sôi để nguội.

2-Nang mực: miếng nang hình bầu dục dài nằm giữa con mực được lấy ra và phơi khô mài với nước.

3-Chất tạo vị: Đường, 1 ống tinh dầu chuối, nước đá đập nhỏ.

1 cái thau, cái rổ cước và 1 cái rổ lọc, vài hộp nhựa.

-Lá sương sâm rửa thật sạch để ráo, rồi dùng 1 lít nước chín để ngụi rửa lại 1 lần, tráng lại thau, rổ cước bằng nước chín rồi đổ bỏ nước.

-Rửa tay thật sạch lau thật khô

-Cho lá sâm vào rổ cước lót trong cái thau, cho 2 lít nước đun sôi để nguội còn lại vào dùng tay vò cho lá bể ra và chà nhẹ lá sâm vào rổ cước (tay luôn luôn nhấn trong nước mà vò, nếu không sẽ nổi bọt sâm không mịn và không dai).

-Vò đến khi lá sâm nát nhừ ra hết chất xanh, còn nước thì lềnh lềnh, sệt sệt (càng vò kỹ, nước ra càng đậm đặc thì sâm càng dai và ngon) thì dùng rổ lọc lọc lại nước sâm và vắt sạch lá sâm đã nát, cho nước sâm đã lọc sạch vào các hộp nhựa, cho vào 3 thìa cafe nước Nang mực (Chỉ lấy phần nước trong ở trên) để tay chìm trong nước sâm đánh nhẹ nhẹ thấy sâm bắt đầu đặc thì lấy tay ra, đem sâm cho vào tủ lạnh để 1 lúc khoảng 1 tiếng hơn thì sâm đặc lại.

Cắt khối thạch sâm đã đặc cho vào ly, để 1 ít đường và 2 giọt tinh dầu chuối vào, cho đá đập lên thì được ly sương sâm  (nếu thích thì cho thêm nước cốt dừa vắt ăn cũng rất ngon).

b-Lá sương sâm dùng làm rau và thực phẩm.

Ở các nước Đông dương là sương sâm non còn được dùng làm rau để ăn sống hay luộc hoặc xào (ít thông dụng) như các loại rau ăn lá khác.

Ở Campuchia, người ta dùng lá để ăn với món lẩu bún Samlo. Lá cây xương sâm được sử dụng như là một thành phần trong món canh chua được gọi là samlar Machu.

Người dân tộc ở Lào và Đông Bắc Thái Lan dùng lá sương sâm nấu món canh chua với măng, ớt, muối, giấm và đôi khi với nấm bào ngư, nấm rơm…

c-Các bộ phận cây sương sâm được dùng làm thuốc

Theo lương y Trần Khiết, lá cây xương sâm có tính mát, có công năng nhuận tràng, hạ nhiệt, và giải độc. Người béo phì, thừa cân nên dùng sương sâm không đường. Còn với người bình thường thì sau khi sương sâm đông lại thành thạch thì cho ra đĩa, muốn vừa ngon vừa hấp dẫn thì phủ lên trên một lớp mè nấu với nước đường cô đặc hoặc một ít sữa kem làm màu. Dùng như vậy vừa thơm, vừa giúp tăng công năng nhuận tràng...

-Ở Campuchia, người ta dùng lá sương sâm phối hợp với các vị thuốc khác để chế biến thành thuốc để điều trị bệnh lỵ.

-Ở Thái Lan, người ta dùng rễ sương sâm làm thuốc chống sốt.

5-Trồng dây sương xâm

Theo chị Cao Thị Yến Linh (xã Long Mỹ, huyện Giồng Trôm, tỉnh Bến Tre), thì mỗi ngày gia đình chị thu nhập từ 500.000 đến 1 triệu đồng từ 5.000m2 cây sương sâm. Điều đặc biệt, từ khi trồng loại cây này (từ 10 năm nay), chưa khi nào bị “ế”, mà các thương lái ở Bến Tre, Sài Gòn đặt mua hết với giá 100.000 đồng/kg sâm lông, 30.000 - 40.000 đồng/kg lá sâm trơn.

Theo KS Đỗ Văn Công -Trưởng phòng Khoa học - Kỹ thuật Sở NNPTNT tỉnh Bến Tre thì sương sâm là loại cây trồng có thế mạnh của tỉnh. Nhưng so với một số loại hoa màu khác thì xương sâm có giá không cao hơn nhiều. Chính vì vậy, diện tích trồng cây này không lớn, không tập trung và chỉ mang tính bột phát. Do vậy, không nên lo ngại việc người dân bùng phát trồng quá nhiều loại cây này.